İspanya
İspanya
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 504 782 km². Başkenti ve en büyük kenti: Madrid (3 120 000 nüf.; 1992 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah.): 39 385 000; nüfus yoğunluğu: km²'ye 78,2 kişi. Nüfus dağılımı (1990): Kentlerde % 91; kırsal kesimde % 9. Yıllık nüfus artış hızı (1990):% 0,2. Resmî dili: İspanyolca. Başlıca dinler:) Katolik.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1990): Yetişkin nüfusun % 97'siJÜniversite sayısı (1989):
29. Hastane yatak sayısı (1987): 195 772. Hekim sayısı (1989): 143 803. Ortalama ömür (1985-90): Kadınlarda— 79,7; erkeklerde— 73,6. Bebek ölüm oranı (1990): l000 canlı doğumda 8,3. EKONOMİ. GSMH (1990): 435 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir: 11 100 dolar. Etkin nüfus dağılımı (1988): Hizmetler— %53; sanayi— %24; tarım— %14; yapı sanayisi— %9. Dış ticaret (1991): Dışalım—,93,8 milyar dolar; dışsatım— 59,4 milyar dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Fransa, Almanya, ABD, Birleşik Krallık, İtalya. Para birimi: 1 peseta — 100 centimo.
YÖNETİM. Türü: Meşruti monarşi. Yasama gücü: Cortes (Millet Meclisi). Yönetim bölümlenmesi:
17 özerk bölge (50 ili içerir) ve 5 denizaşırı toprak. ULAŞIM. Demiryolları (1988): Toplam 18 000 km. Karayolları (1988): Toplam 318 022 km. Başlıca limanları: 23. Başlıca havaalanları: 20.
Avrupa'nın güneybatı kesiminde devlet. İber yarımadasının büyük bölümünü kaplayan İspanya, ayrıca Akdeniz'deki Balear adalarını, Afrika kıyısı açıklarındaki Kanarya adalarını, Fas'ın kuzey kıyılarındaki Septe ve Melilla kentleri ile kıyıları açığındaki bir dizi küçük adayı içerir. Avrupa kıtasındaki toprakları (toplam yüzölçümünün % 98'i) batıda Portekiz'le, kuzeyde Fransa ve Andorra'yla, güneyde İngiliz egemenliğindeki Cebelitarık'la sınırlıdır.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Avrupa'nın ikinci yüksek ülkesi (İsviçre'den sonra) olan İspanya'da, ortalama yükselti 660 m'dir; ayrıca, yüzölçümünün % 25'i 1 000 m'nin üstünde, yalnızca % 11 'i 200 m'nin altındadır. Güney kesimindeki Nevada dağlarındaki (Sierra Nevada), yükseltisi 3 478 m'yi bulan Mulhacen doruğu, ülkenin kıta kesiminin en yüksek noktasıdır; Kanarya adalarından Tenerife adasındaki Teide doruğuysa (3 718 m) bütün İspanya'nın en yüksek noktasıdır.
İspanya'nın kıta kesiminde ağır basan yüzeyşekli, orta kesimdeki, toplam yüzölçümünün % 40'ını oluşturan geniş Meseta'dır (yayla). Ortalama yükseltisi Castilla La Vieja'da 700-800 m, daha güneydeki Castilla La Nueva'daysa 600-700 m olan Meseta, Madrid'in kuzeyindeki Gredos dağlarında yükseltileri 2 500 m'yi aşan Orta Sıradağlar (Cordillera Central) ile Toledo'nun güneyinde yükseltisi 1|419 m'yi bulan Toledo dağları tarafından aşılır. Yükseltileri Europa doruğunda 2 648 m'yi bulan Cantabrica dağları, Meseta'nın kuzey ucunu oluşturur. Kuzeybatıya doğru Leon ve Galicia tepeleri ve dağları, batıdaysa Ispanya'yı Portekiz'den ayıran Estremadura yüksek bölgesi yer alır. Meseta'nın güney ucunu yükseltisi 1 322 m'yi aşmayan Morena dağları, doğu uçunuysa, Burgos'un 25 km kadar doğusundan başlayarak kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan ve yükseltileri 2 100 m'yi aşan İber dağlan oluşturur.
Meseta'nın ve kenar dağlarının kuzeyinde, Bask bölgesi ile Fransa'yla sınırı oluşturan, yükseltileri Aneto doruğunda 3 404 m'yi bulan Pirene dağları yer alır. Güneyde, Cebelitarık'tan Alicante yakınına kadar uzanan, kıyının açığında da Balear adalarında yeniden ortaya çıkan karlarla kaplı Nevada dağları (Sierra Nevada) sıralanır. Pirene dağları, İber dağları ve Valencia ile Barcelona arasındaki kıyıda uzanan Katalan dağları arasında yer alan Ebro havzası ile güneyde Morena dağları ile Endülüs dağları arasında yer alan Guadalquivir (ya da Endülüs) havzası, iki ana düzlüğü oluşturur.
Toprak. İspanya'daki en verimli topraklar alüvyon topraklarıdır ve başlıca ırmakların vadileri ile Andalucia, Murcia ve Valencia'daki küçük kıyı ovalarını kaplarlar. Meseta'nın batı kesimi altındaki silisli kayaçlar (granit, şist ve kuvarsitler), çoğunlukla verimsiz, derin olmayan topraklarla örtülüdür. Sulak alanlarda bazı podzolleşmiş, kahverengi topraklara, daha kurak bölgelerdeyse kahverengi orman topraklarına rastlanır. Badajoz, Salamanca, Ciudad Real, Toledo ve Jaen'de tarıma elverişli kırmızı Akdeniz toprakları geniş alanlar kaplar.
İklim. İspanya üç farklı iklimin etkisindedir: Kuzeybatı kesimde, kuzey kesimde, Pirene dağlarında ve Orta Sıradağlarda, Avrupa'nın geri kalan kesimindekini andıran yağışlı ılıman iklim egemendir. Akdeniz kıyıları, Andalucia ve Balear adaları, iki-beş ay süren kurak bir yazla ve sıcaklıkların aşırı yüksek ya da düşük olamamasıyla nitelenen tipik Akdeniz iklimi etkisindedir. Meseta'nın kuzey kesiminde, Ebro havzasında ve öbür iç bölgelerdeyse, kışların soğuk, yazların çok sıcak geçtiği, yağışların çok azaldığı kara iklimi ağırlıklı Akdeniz iklimi görülür. Kuzey kesimi ve dağlar dışındaki her yerde, yağışlar nispeten azdır: Yıllık yağış miktarları Cantabria ve Galicia kıyılarındaki 600-1000 mm'den, Meseta'nın güney kesiminde, Andalucia'da ve Akdeniz kıyısı bölgelerinde 600 mm'nin altına, bazı iç bölgelerdeyse 350 mm'nin altına düşer.
Akarsular. Ülkenin en uzun akarsuları, Meseta'dan geçerek Portekiz'de Atlas okyanusuna dökülen Tajo ile Akdeniz'e dökülen Ebro'dur. Atlas okyanusuna dökülen öbür önemli ırmaklar Douro (Duero), Guadalquivir, Guadiana ve Mino'dur. Ebro deltasında ve Guadalquivir'in Sevilla'nın aşağısında denize döküldüğü yerde, büyük bataklıklar oluşmuştur.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu, ispanya'nın yaklaşık % 20'den çoğu ormanlarla örtülüdür. Kuzey kesimdeki ormanlar kayın, meşe, kestane, okaliptüs ile daha az miktarda çam ve köknarlardan oluşur. Daha az yağış alan bölgelerde, meşeler ve mantar meşelerinden oluşan yapraklarını dökmeyen orman ağır basar. Yaban hayvanları arasında İspanyol keçisi, yaban domuzu, dağ keçisi, kurt, tilki, geyik, alageyik, tavşan ve tarla tavşanı sayılabilir. Keklik ve bıldırcın çok rastlanan av kuşlarıdır; ayrıca yer yer leylek, kartal ve akbabalar da görülür.
Doğal kaynaklar. Toplam yüzölçümün yaklaşık % 35'ini oluşturan tarıma elverişli toprakların % 7'sinde zeytin, üzüm, turunçgiller yetiştirilir; % 27'si de otlak ve çayır olarak kullanılır. Sulama, önemli ölçüde geliştirilmiştir. Bitümlü kömür, antrasit, linyit, petrol, doğal gaz yatakları bulunmakla birlikte, rezervler küçüktür. Kükürt, cıva, alçı, nikel, bakır, fosfat, potasyum, kurşun, çinko ve uranyum yataklarıysa, oldukça geniştirler; ama büyük bölümü Meseta'nın kenarlarındaki kıvrımlı ve kırıklı alanlarda bulunduğundan, işletilmeleri güçtür.
TOPLUM YAPISI
İspanya toplumu,ırk farklılıklarından çok kültürel ve tarihsel etmenlerden kaynaklanan bölgesel farklılıkların etkisindedir. Ülkedeki üç büyük bölgesel azınlık, nüfusun % 2'sinden çoğunu oluşturan ve kuzeydeki Vizcaya, Guipuzcoa ve Alava illeri ile Navarra'da toplanmış olan Basklar, nüfusun yaklaşık %16'sını oluşturan ve özellikle doğu kıyılarında yaşayan Katalanlar ve nüfusun yaklaşık %8'ini oluşturan, kuzeybatıda toplanmış olan Gallegolardır (Galicialılar).
Dil. İspanya'nın resmî dili Castilla İspanyolcası'dır; ama Katalanca, Bask dili, Galicia dili, kendi bölgelerinde resmî dil sayılırlar. Valencia dili ve Balear dili, Katalanca'nın alt ağızlarıdırlar ve Provence Fransızcası'yla akrabadırlar. Bask dilinin kökeni bilinmemektedir. Galicia dili Portekizce'yle akrabadır. Kuzeydeki Asturialıların ve güneydeki Andalucialıların da kendilerine özgü bölgesel şiveleri vardır. Bununla birlikte bütün bu bölgesel diller, ispanya'nın hemen her yerinde anlaşılır.
Din. İspanya'nın resmî dini bulunmamakla birlikte, toplam nüfusun % 95'inden çoğu katoliktir. Ayrıca, çeşitli kentlerde küçük protestan, musevi ve müslüman topluluklar vardır.
Nüfus. İspanyollar uzun süredir, kırsal alanda dağınık yaşamaktansa, kent merkezlerinde toplanma eğilimi göstermektedirler. Ama hızlı kentleşme, Avrupa'nın öbür kesimlerinde geç başlamıştır; 1980'de nüfusun yaklaşık % 75'inin kentlerde yaşamasına karşılık, bu oran 1953'te yalnızca % 53'tü. En büyük iki kent, Madrid ve Barcelona'dır. Onları Valencia, Sevilla, Bilbao, Malaga ve Las Palmas izler. İspanya'da nüfus yoğunlukları genellikle Avrupa'nın öbür ülkelerindekilerden düşüktür. Nüfusun en seyrek olduğu yerler, Guadalajara ile çorak Teruel'dir.
Eğitim ve sağlık. Günümüzdeki eğitim sistemi, 1970'te çıkarılan yasalara dayanmaktadır. Bu sistemde isteğe bağlı bir okul öncesi eğitim ve 6 yaşında başlayan 8 yıllık zorunlu temel öğretim öngörülmüştür. Devlet okullarında öğretim ücretsizdir. Ortaöğretimden sonra üniversiteye gitmek isteyenler, 3 yıllık bir "olgunluk" programı (B. U. P.), bundan sonra da 1 yıllık bir yüksekokula yönlendirme programı (C. O. U.) tamamlamak zorundadırlar. Yükseköğretim üç döneme ayrılmıştır: Birinci dönem 3 yıl, ikinci ve üçüncü dönemler 2'şer yıl sürer. En büyük üniversiteler Madrid ve Barcelona'dadır; öbür büyük kentlerin çoğunda da bölge üniversiteleri vardır. Devlet okullarının sayısı öğrenci sayısını karşılayamadığından, öğrencilerin yaklaşık üçte biri, çoğu katolik kilisesinin yönetiminde olan özel okullarda okumaktadır.
Nüfusun % 85'inden çoğu, zorunlu ulusal sigorta sisteminin kapsamındadır. Ayrıca birçok İspanyol bu sistemin sağladığı sağlık, işgöremezlik ve emeklilik gelirlerinin yanı sıra, kendilerine özel sigorta da yaptırmaktadır. Devlet başlıca kentlerde bir sağlık merkezleri ağı kurmuştur.
EKONOMİ
XVIII. ve XIX. yy'larda sanayileşmenin çok yavaş geliştiği İspanya, 1950'ye kadar büyük ölçüde bir tarım ülkesi olarak kaldı. Franco yönetimi sırasında devlet yönetimindeki İNİ (Ulusal Sanayi Kurumu) dışalımı azaltmaya ve sanayiyi (petrol rafineleri; tersaneler; otomotiv sanayisi; uçak yapımı; kimyasal madde ve gübre fabrikaları; petrokimya sanayisi; vb.) geliştirerek Ispanya'nın kendine yeterli duruma gelmesine çalıştı. 1959'da uygulanan istikrar programıyla, özel sanayi ve yabancı yatırımlar yeniden desteklenirken, bir dizi ekonomik kalkınma planıyla, ülke hızla geliştirildi; bununla birlikte kişi başına ulusal gelir, Batı Avrupa ülkelerinin çoğunun altında kaldı.
1975'ten sonra, bazı dengesizlikler düzeltilmeye, yurt dışından satın alınan petrola bağımlılık azaltılmaya, yetersiz sanayi kolları düzene sokularak Avrupa pazarıyla daha etkili rekabet edebilecek duruma getirilmeye çalışıldı. 1984'te İspanya ve Portekiz birlikte, Avrupa Ekonomik Topluluğu'nun üyelik antlaşmasını imzaladılar ve bu antlaşma 1 Ocak 1985'te yürürlüğe girdi.
Sanayi ve madencilik. Etkin nüfusun yaklaşık % 34'ü sanayi ve yapı sanayisi kollarında çalışmaktadır. Sanayi özellikle Katalonya'da, Bilbao-Santander-Oviedo yerleşme alanında toplanmıştır; Madrid çevresinde daha küçük çapta bir sanayi bölgesi yer almaktadır. XX. yy'ın ikinci yarısında hızla gelişen sanayide, en çok işçi otomotiv sanayisinde, özellikle de en büyük üretici SEAT'ta çalışmaktadır. Kuzeyde toplanmış olan demir-çelik sanayisinin yanı sıra, öbür sanayi kolları arasında gemi yapımı, kimyasal maddeler üretimi, çimento ve dokuma sanayileri, elektronik gereçler, deri eşya, oyuncak ve mobilya yapımı sayılabilir. Demir-çelik sanayisi ve gemi yapımı, 1980 yıllarında donanımlarının eskiliğinden ötürü önemli ölçüde gerilemişlerdir. İşsizlik oranı 1980 yıllarının başında hızla artmışsa da, 1985'ten başlayarak yavaş yavaş gerilemiştir.
Ülkede çıkarılan en değerli maden cıvanın yanı sıra, antrasit, bitümlü kömür, linyit, demir filizi, kükürt, potasyum klorür, flüor, kurşun ve çinko yatakları işletilmektedir. Az miktarda petrol ve doğal gaz da çıkarılmakla birlikte, İspanya petrol gereksinmesinin büyük bölümünü dışardan satın almak zorundadır.
Enerji. Ülkenin petrola bağımlılığını azaltmak amacıyla kömür üretimini artırma ve nükleer enerjinin payını yükseltme girişimleri sonucunda, 1980-1987 arasında kömür üretimi önemli ölçüde artmış, 1987'de nükleer enerjinin İspanya'nın toplam enerji gereksinmesi içindeki payı %30'u aşmıştır. İspanya'daki elektrik santrallarının toplam kapasiteleri 45 189 000 kw'tır; bunun yaklaşık yarısı kömür ve petrol yakılan termik santrallardan elde edilmektedir.
Tarım. Etkin nüfusun tarımda çalışma oranı 1950'de % 55'ken, günümüzde bu oran % 15'in altına düşmüştür. Tarıma elverişli alanların % 55'ten çoğu tahıl (özellikle buğday ve arpa) yetiştiriciliğine ayrılmıştır. İç kesimler ve güneydeki kurak kesim, çeşitli tarım yapmaya elverişli değildir. Sulama olanağı bulunan yerlerde birinci yıl tahıl, ikinci yıl toprağı zenginleştiren sebze türünden bir bitki ekilmekte, üçüncü yıl toprak nadasa bırakılmaktadır. Zeytinlikler ve bağlar geniş alanlar kaplar (İspanya dünyanın en büyük zeytin üreticisi ve en büyük şarap üreticilerinden biridir). Ebro havzasında, Doero vadisinde, Guadalquivir havzasında ve Akdeniz kıyısındaki düzlüklerde sulamayla tarım yapılır ve büyük miktarlarda turunçgil, sebze, şekerpancarı, pamuk ve tütün yetiştirilir. Hayvancılıkta, koyun ve domuz yetiştiriciliği ağır basar.
Ormancılık ve balıkçılık. Başlıca orman ürünleri kereste, mantar ve reçinedir. Balıkçılık geleneksel bir gelir kaynağıdır. Balıkçılık filosu, dünyanın en büyüklerinden biridir. Ama kirlenmeden ötürü, kıyılar yakınındaki balık yatakları verimsizleşmektedir.
Ulaşım. Karayollarının aşağı yukarı tümü iyi durumda olmakla birlikte, otoyol azdır. İspanyol Ulusal Demiryolları (RENFE) tarafından işletilmekte olan demiryolları ağı, öbür Avrupa ülkelerindekine oranla daha az gelişmiştir; ama önemli bir geliştirme programı hazırlanmaktadır. Hava ulaşımı devletin çalıştırdığı İberia ve Aviaco havayollarıyla gerçekleştirilir. Başlıca havalimanları Madrid, Palma de Mallorca, Barcelona, Las Palmas, Malağa, Santa Cruz de Tenerife ve Alicante havalimanlarıdır. Başlıca limanlarsa, Bilbao, Santa Cruz de Tenerife, Cartagena, La Coruna, Santander ve Malaga'dır.
Ticaret ispanya'nın dış ticaret bilançosu genellikle açık vermekte, ama turizm gelirleri ve yurt dışındaki işçilerin yolladıkları dövizler, bu açığın azaltılmasına önemli katkıda bulunmaktadır. Başlıca dışsatım ürünleri arasında demir-çelik sanayisi ürünleri, motorlu araçlar, elektrikli gereçler, çeşitli makineler, ayakkabı, deri ürünleri ve arıtılmış petrol ürünleri sayılabilir. Tarım ürünlerinin (turunçgiller, konserve balık ve sebze, şarap, zeytinyağı, vb.) toplam dışsatım içindeki payı, üçte birin altındadır. Başlıca dışalım malları arasında petrol, temel kimyasal maddeler, makine ve çeşitli donanım, besin ürünleri (özellikle kahve ve çay) sayılabilir. Dışsatımın % 50'sinden çoğu AT ülkelerine ve ABD'ye yapılır. Dışalımın büyük bölümü de aynı ülkelerden ve Suudi Arabistan'dan (petrol) yapılır.
DEVLET YAPISI
1978 Anayasası'na göre İspanya meşruti bir krallıktır. Kral Juan Carlos I, tahta 1975'te çıkmıştır. Yürütme gücü kral, başbakan ve bakanlar konseyi arasında paylaşılır. Dilleri ve gelenekleri ayrı olan Basklardan ve Katalanlardan gelen özerklik istemleri, bölgesel bir özyönetim sisteminin kurulmasına yol açmış, 1979-1983 arasında ülke, her birinin seçimle işbaşına gelen ayrı bir parlamentosu bulunan 17 özerk bölgeye ayrılmıştır.