Pasifik Adaları
Pasifik Okyanusu olarak da bilinen Büyük Okyanus, dünyadaki okyanusların en büyüğü ve en derin olanıdır. Dünya yüzeyinin üçte birini kaplar ve dünyadaki tüm karaların toplam yüzölçümünden daha büyüktür. Büyük Okyanus’ta irili ufaklı binlerce ada vardır. Pasifik Adaları olarak bilinen bu adalardan bazıları Asya ve Avustralya kıtalarından depremler sonucu çatlayıp ayrılmış parçalar, bazıları da okyanus tabanından yükselen sıradağların doruklarıdır. Okyanusun kuzey ve batı sınırları boyunca uzanan Japon Adaları, Tayvan (eskiden Formoza), Filipinler ve Endonezya Adaları’na Kıta Adaları denir. Büyük Okyanus’un açıklarında, yanardağların püskürmesi ya da mercan kümeleşmeleri sonucu oluşmuş adalara Okyanus Adaları denir. Okyanus Adaları’nın çoğu mercan polipleri denen küçük deniz hayvanlarının iskeletlerinden oluşmuş, atol da denen mercanadalardır.
Kıta Adaları
Aleut Adaları, Alaska Yarımadası’nın güneybatısında, batıya doğru yaklaşık 1.900 km boyunca uzanır. Bering Denizi’ni Büyük Okyanus’tan ayıran Aleut Adaları volkanik oluşumlu bir adalar zinciridir. Attu Adası’na kadar olan bölümü ABD’ye, zincirin batı ucundaki Komandor Adaları Rusya’ya bağlıdır.
Yağışlı, sisli ve serin olan Aleut Adaları hemen hemen tümüyle ağaçtan yoksun olmakla birlikte, otsu ve çiçeksi bitkiler yönünden zengindir. Adalarda yaşayan yerli halk Eskimolar’la yakın bağları olan Aleutlar’dır. Aleutlar yaşamlarını fok ve kuş avlayarak, balıkçılık yaparak kazanırlar. Bazı yörelerde kürkü için mavi tilki yetiştirilir. Adaların en önemli yerleşme merkezi Unalaska, başlıca hava ve deniz limanı Dutch Harbour’dır.
Kur il Adaları, Sibirya’nın kuzeydoğu ucundaki Kamçatka Yarımadası’yla Japon Adaları arasında uzanan volkanik adalar zinciridir. 56 adadan oluşan zincirin toplam alanı 15.600 km2’dir. Kuril Adaları sık ormanlar ve eğreltiotlarıyla kaplıdır. Adaları çevreleyen denizler yosunlar ve balık yönünden zengindir. 1875’ten II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Japonya’ya bağlı kalan Kuriller savaştan sonra SSCB’ye bağlanmıştır.
Ryu-Kyu Adaları. Japonya’nın güneyinden Tayvan’a doğru uzanan Ryu-Kyular 73 adadan oluşur. İklimi sıcak, toprakları çok verimlidir. Az sayıda yabanıl hayvanın yaşadığı adalarda birçok zehirli yılan türü vardır. Ada halkı sebze, pirinç, tatlıpatates ve tütün yetiştirir. Şekerkamışı ve ananas dış ülkelere satılır. Balıkçılık da önemlidir. En yoğun yerleşim merkezi, aynı zamanda Japonya’ya bağlı bir il olan Okinava Adası’dır. En büyük kent il merkezi Naha’dır.
Yıllar boyunca hem Çin, hem de Japonya Ryu-Kyu Adaları üzerinde hak ileri sürdü, 19. yüzyılın sonlarına doğru Japonlar denetimi ele geçirdi. II. Dünya Savaşı’nın en korkunç çarpışmalarından biri 1945’te, Okinava’yı işgal eden ABD birlikleriyle Japonya arasında oldu. Ryu-Kyu Adaları savaştan sonra ABD’ye geçti, 1972’de bütünüyle Japonya’ya geri verildi.
Okyanus Adaları
Üç ana gruba ayrılan Okyanus Adaları’nın adları Yunanca’dan gelmedir. Melanezya “siyah adalar”, Mikronezya “küçük adalar” , Polinezya “birçok ada” anlamına gelir. Pitcairn Adası, Norfolk Adası, Ekvador açıklarındaki Galâpagos Adaları, Paskalya Adası, Japonya’ya bağlı olan Bonin (Ogasavara) ve Volkano adaları gibi adalar bu ada topluluklarının dışında kalır.
Daha batıda, Güneydoğu Asya açıklarında Tayvan, Filipinler, Borneo ve Yeni Gine yer alır. Dünyanın en büyük adalarından biri olan Yeni Gine, Okyanus Adalan’mn tümünden en az dört kat daha büyüktür.
Melanezya
Melanezya adalar topluluğu Büyük Okyanus’un batısında, ekvatorun güneyindedir. Topluluk içinde volkanik etkinliklerle oluşmuş yüksek, dağlık adaların yanı sıra, alçak mercanadalar da vardır. En büyük ada olan Yeni Britanya’nın yüzölçümü 36.500 , km2 dolayındadır. Ada coğrafi konumu açısından Bismarck Takımadaları kapsamında ve Papua Yeni Gine sınırlan içindedir. Dağlık bir ada
olan Yeni Britanya’da nemli tropikal iklim egemendir. Toprakları çok verimlidir. Hindistancevizi, kakao ve başka tropikal ürünler yetiştirilir. Rabaul’de iyi bir liman vardır.
Bismarck Takımadalarının güneydoğusunda Solomon Adaları, daha ötede Vanuatu ya da Yeni Hebrid Adaları uzanır. Vanuatu’nun doğusundaki Fiji Adaları’nda yerli halk olan Fijililer’den çok Hintli vardır. Fiji’de şekerkamışı, hindistancevizi ve çeşitli meyveler yetişir. Viti Levu Adası’nda altın çıkarılır.
Vanuatu’nun güneyindeki Yeni Kaledonya ve Loyaute Adaları Fransa’ya bağlıdır. Yeni Kaledonya genelde dağlık olmakla birlikte, hindistancevizi, kahve, pamuk ve çeşitli meyveler yetiştirilir. Aynı zamanda maden bakımından da zengindir. Çıkarılan başlıca madenler nikel ve kromdur. İyi bir karayolu ağı bulunan adada demiryolu da vardır. Numea güzel bir liman kentidir. Doğusunda yer alan Loyaute Adaları üç büyük adadan ve çok sayıda küçük mercanadadan oluşur. Ada halkının çoğu Yeni Kaledonya’da çalışır.
Melanezyalılar, Avustralya Yerlileri’yle yakından ilişkili bir Güneydoğu Asya halkıdır. Tenleri koyu, saçları kıvırcıktır. Melanezya dilleri, çoğu yazıya geçirilmemiş yaklaşık 400 kadar dili içerir. Bunlar arasında en önemlisi Fiji dilidir. Bununla birlikte İngilizce ile yerel dildeki sözcüklerin karışımından oluşan ve pidgin adı verilen “karma İngilizce” oldukça yaygındır.
Mikronezya
Küçük Mikronezya Adaları, Melanezya’nın kuzeyinde uzanan Guam, Mariana, Karolin ve Marshall adalarıdır. Mikronezya’daki öbür topluluklar Kiribati Cumhuriyeti’ni oluşturan Gilbert, Feniks ve Line adalarıyla Okyanus Adası’dır (Banaba). Mikronezyalılar’ın Malaylar ve Polinezyalılar’ın bir karışımı olduğu sanılmaktadır.
Mariana Adaları, Mikronezya’nın kuzeyinden Yengeç dönencesine doğru bir yay çizen Mariana Çukuru boyunca uzanır.
Marianalar’ın güneyinde, verimli toprakları olan Guam Adası yer alır. 1521’de Portekizli kâşif Ferdinand Macellan tarafından keşfedilen ada, 17. yüzyıl sonlarından 1898’e kadar İspanya’nın, sonra da ABD’nin egemenliği altında kaldı. Adanın yoğun nüfusu Mikroriezyalılar, Filipinliler ve İspanyollar’ın karışımı olan Çamorolar’dan oluşur. Mariana Adaları’ndan olan, kuzeydeki Saipan, Rota ve Tinian hâlâ etkin durumda bulunan volkanik adalardır. Maden bakımından zengin olan bu adalarda gübre yapımında kullanılan doğal fosfat çıkarılır.
Mariana Adaları’nın güneyinde Karolin Adaları yer alır. Bu topluluğun batı bölümü mercanadalardan oluşur. Palau Adaları da Karolin Adaları kapsamındadır. Yap Adası'nın güzel bir limanı, ayrıca alüminyum elde edilen zengin boksit yatakları vardır. Daha doğudaki Truk Adası alçak mercan resifleriyle çevrili bir yanardağdır. Doğusundaki Ponape Adası da volkanik oluşumlu bir adadır. Altın ve boksit yatakları vardır. Truk, Yap, Kosrae ve Palau adalarında tarihsel kalıntılar bulunmaktadır. Adalar arasında ulaşım gemi ve uçaklarla sağlanır.
Marshall Adaları, Karolin Adaları’nın doğusundaki çok sayıda mercanadadan oluşur. Bu mercanadalar, ortasında sığ bir lagünün (denizkulağı) yer aldığı halka ya da at nalı biçimindedir. Başlıca adalar Kwajalein ve Majuro’dur. Dünyanın en büyük lagünü Kwajalein’dedir.
Mariana, Karolin ve Marshall adaları I. Dünya Savaşı’na kadar Almanya’nın, ardından Japonya’nın egemenliği altına girdi. II. Dünya Savaşı sırasında kanlı çarpışmalara sahne oldu. 1944’te ABD tarafından işgal edildi. 1947’de Birleşmiş Milletler Pasifik Adaları Vesayet Bölgesi içine alınarak ABD mandasına girdi. 1946-58 arasında Bikini ve Eniwetok adaları yürütülen nükleer denemeler nedeniyle boşaltıldı. 1973-74 yıllarında toplanan Mikronezya Kongresi hazırladığı bir anayasayla Mikronezya’yı dört bölgeye ayırdı. Anayasayı onaylayan Yap, Truk, Ponape ve Kosrae adaları Mikronezya Federe Devletleri’ni oluşturdu. Kuzey Mariana Adaları ABD topluluğuna bağlandı. Marshall Adaları ayrı bir anayasa kabul etti. Palau 1980’de Palau Cumhuriyeti adını aldı.
Marshall Adalan’nın güneyinde, Kiribati Cumhuriyeti’ni oluşturan Gilbert, Feniks ve Line adaları ile Tuvalu’yu oluşturan Ellice Adaları vardır (bak. KİRİBATİ; Tuvalu). Gilbert ve Ellice adaları 1976’ya kadar İngiliz sömürgesi olarak kaldı. Ellice Adaları 1976’da, Gilbert Adaları ise 1979’da bağımsız birer devlet oldular. Başlıcaları Hull, Gardner, Canton ve Enderbury adaları olan sekiz mercanadadan oluşan Feniks Adaları, Kiribati’nin orta kesimindedir. Canton ve Enderbury adaları İngiltere ile ABD’nin ortak yönetimi altındadır. Kiribati’nin bir parçası olan Okyanus Adası ile batısında küçük ve bağımsız bir cumhuriyet olan Nauru’da zengin fosfat madenleri vardır.
Kiribati’nin doğu ucundaki Line Adaları, Jarvis, Christmas, Fanning, Washington ve Palmyra adalarından oluşur. Palmyra ve Jarvis adaları ABD’ye, öbürleri İngiltere’ye bağlıdır. Line Adaları’ndaki zengin fosfat kaynakları bugün önemli ölçüde azalmıştır. Bazı adalarda büyük hindistancevizi çiftlikleri bulunur.
Mikronezyalılar’ın yaşamında hindistancevizinin önemli bir yeri vardır. Hindistancevizinden yemek için olduğu kadar, kop ra elde etmekte de yararlanılır. Kurutulmuş hindistancevizi içi olan kopradan yağ, sabun, margarin üretilir. Ayrıca dış ülkelere de satılır. Adalarda balıkçılık önemli bir gelir kaynağıdır.
Polinezya
Polinezya’nın büyük bölümü kuzeyde Hawaii, güneyde Yeni Zelanda ve doğuda Paskalya Adası arasında çizilen üçgenin içinde yer alır. Polinezya Adaları dünyanın en güzel adaları arasındadır. Hawaii Adaları ABD’ye bağlıdır, başkent Honolulu Pasifik Adaları’nın en büyük kentidir.
Polinezya’nın orta bölümünde, Fransa’ya bağlı ve Fransız Polinezyası olarak bilinen adalar topluluğu uzanır. Başlıca ada topluluklarından Cemiyet Adaları akarsuları ve dağlarıyla eşsiz güzelliktedir. Adaların en yüksek tepesi 2.236 metreyi aşan Orohena’dır. Fransız ressam Paul Gauguin (1848-1903) en güzel resimlerinden bazılarını Tahiti Adası’nda yapmıştır (bak. Gauguin, Paul). Papeete, Tahiti’nin başkenti ve en önemli limanıdır. Batıdaki Moorea Adası sivri doruklarıyla olağanüstü güzelliktedir. 240 km kadar kuzeybatıda, mercan resifleriyle çevrili Huahine, Raiatea, Tahaa ve Bora-Bora volkanik oluşumlu adalardır. Tahiti’nin 210 km kadar kuzeydoğusundaki Makatea, Cemiyet Adaları’nın fosfat bakımından zengin tek adasıdır.
Cemiyet Adaları’nın kuzeyinde ve doğusunda, alçak mercan resiflerinden oluşan, irili ufaklı Tuamotu Adaları bulunur. Tuamotular’ın güneydoğusundaki, mercan resifleriyle çevrili ıssız dört ada Mangareva Adaları’dır. Tuamotular’ın güneybatısındaki Tubuai Adaları’nın çoğu ormanlıktır. Gene aynı bölgede yer alan dağlık Rapa Adası’nda taş kale
kalıntıları vardır.
Fransız Polinezyası’ndaki bir başka ada topluluğu da, Tuamotular’ın kuzeyindeki Markiz Adaları’dır. Engebeli ve dağlık olan bu adaların en büyükleri Nuku Hiva ve Hiva Oa’dır. 19. yüzyılda Avrupalı kâşiflerin adalara taşıdığı hastalıklar, sert içkiler ve afyon, yerli halkın sayıca azalmasında önemli rol oynamıştır.
Samoa, Fransız Polinezyası’nın batısındadır. 1962’de bağımsızlığına kavuşarak Batı Samoa adını alan topluluk Savaii ve Upolu adalarını kapsar. ABD’ye bağlı olan ve Amerikan Samoası olarak bilinen küçük adalar topluluğu da doğuya doğru uzanır. Batı Samoa’nın güneyinde yer alan Tonga Adaları Vava-u, Ha’apai ve Tongatapu adlı üç topluluktan oluşur.
Tonga ile Cemiyet Adaları arasında uzanan Cook Adaları, Yeni Zelanda’ya bağlı, içişlerinde özerk bir devlettir. Görece büyük ve dağlık bir ada olan Rarotonga, batılılarca 1823’ten sonra keşfedildi. Yerli halk Yeni Zelandalı Maoriler’le akrabadır. Rarotonga güzel iklimi, verimli toprakları, domates ve
portakallarıyla ünlüdür.
Cook Adaları’nı oluşturan Penrhyn, Rakahanga, Manihiki, Suwarrow, Palmerston ve Pukapuka adaları da eşsiz güzelliktedir.
Tonga ile Cook Adaları arasında yer alan Niue Mercanadası, Yeni Zelanda’ya bağlı, özerk bir devlettir. Yüksekliği 60 metre dolayında olan adanın ortasında eski bir lagün tabanı vardır. Adada hindistancevizi ve muz yetiştirilir.
Batı Samoa’nın tam kuzeyindeki Tokelau Adaları içinde yer alan Swains, Atafu, Fakaofo ve Nukunono küçük mercanadalardır. Bölgede zaman zaman mal ve can kaybına yol açan şiddetli kasırgalar olur.
Batı Samoa’nm batısında, Fransa’ya bağlı olan Wallis ve Futuna topraklan Wallis, Futuna ve Alofi adalarını kapsar. Batıdaki Rotuma volkanik oluşumlu bir adadır.
Polinezya’nın dışında Rennell, Solomon ve Santa Cruz gibi, yerli halkı Polinezyalılar’a benzeyen başka adalar da vardır. Tonga ve Fiji adalan arasındaki Lau Takımadalarının yerli halkı, Polinezyalılar’ın ve Melanezyalılar’ın karışımıdır. Irkların bu biçimde dağılmasına ve karışmasına ilişkin bilgiler, adalar Avrupalılar’ca keşfedilmeden önce bu topraklarda yaşayan halkların göç hareketlerine ışık tutması bakımından çok önemlidir. Dünyanın birçok yöresinde eskiçağlara ilişkin deri, taş ya da tabletlere kazınmış yazılı belgeler bulunmuştur. Oysa Pasifik Adaları’nda bu türden yazılı belgelere rastlanmadığından, insanların dış görünümleri, dilleri, inançları, efsaneleri, gelenekleri ve görenekleri adalarda yaşayan halkların geçmişini aydınlatan önemli bilgi kaynaklarıdır.
Öbür Adalar
Pasifik Adaları'nın güneydoğu ucunda Pitcairn, Büyük Okyanus’un güneydoğusunda ise Paskalya Adası yer alır.
Güney Amerika kıyıları açığında, ekvator üzerinde yer alan Galâpagos Adaları’nda, yaklaşık 400 yıllık dev kaplumbağalar ve deniz iguanaları gibi, dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan hayvanlar yaşar. Bu hayvanlar, ünlü bilim adamı Charles Darwin’in evrim kuramını destekleyici önemli kanıtlar sağlamıştır. Şili kıyıları açıklarında Juan Fernandez Adaları yer alır. Kaptanıyla kavga ettiği için kıyıya bırakılan İskoç gemici Alexander Selkirk, 18. yüzyılın başında burada tek başına, dört yılı aşkın bir süre yaşamıştır. İngiliz yazar Daniel Defoe Robinson Crusoe adlı ünlü kitabını Selkirk’in anılarından esinlenerek yazmıştır.
Avustralya’nın doğusunda yer alan Norfolk Adası verimli topraklan olan volkanik oluşumlu bir adadır. Ada, meyve çeşitlerinin yanı sıra, Şili arokaryası olarak bilinen özel bir çam ağacı türüyle de ünlüdür. Japonya yakınlanndaki Volkano ve Bonin (Ogasavara) adalarında şekerkamışı ve meyve yetiştirilir. Adalar 1968’de ABD’den Japonya’ya geçmiştir.
