Sergey Mihayloviç Ayzenştayn
Sergey Mihayloviç Ayzenştayn, Rus film yönetmeni (Riga 1898-Moskova 1945). Ressamlık, tiyatro dekorculuğu, tiyatro yönetmenliği yaptıktan sonra sinemaya başlayan, bütün dünyanın "Sinemanın Leonardo da Vinci'si" olarak kabul ettiği Sergey Mihayloviç Ayzenştayn, yapıtlarıyla son derece ilgi çekmiş ve büyük hayranlık uyandırmış bir sanatçıdır ve henüz hiçbir film yönetmeni onun sanatını gölgeleyememiştir. Aslında pek çok yapıtı yoktur; sekiz büyük filim yapmıştır; ama gerek teknik dehası, gerek coşkulu anlatımı "yedinci sanat" tarihinin en önemli yönetmenlerinden biri sayılmasını sağlamıştır.
Sinemaya Meyerhold'un yardımcısı olarak başlayan Sergey Mihayloviç Ayzenştayn, Meyerhold'un yanında, "gösterilenin montajı" düşüncesini geliştirdi: Geleneksel üç birlik kuramının yadsınması; sinema ve özellikle sirk alanıyla ilgili çeşitli öğelerden yararlanarak bir gösteri yaratma; ancak bunu yaparken, yapıta bütünlük sağlayan kesin bir konuya bağlı kalma.
Geriye, beyazperdeye yenilik getirme isteğini kanıtlamak kalıyordu. Ortaya koyduğu notlar ve açıklamalarla, sahneye koymanın genel çerçevesini tanımlayan açıklayıcı cisimlerle, aranan kişilerin "tip"lerini belirleyen desenlerle yapım işine başladı. Moskova Sinema Öğretim Enstitüsü'nde verdiği derslerde, bilimsel diye nitelenebilecek bir yöntem geliştirdi. Ama filmlerinde, operatörü Edouard Tissé ve yardımcısı Grigori Aleksandrov'un katkısını da unutmamak gerekir.
Sergey Mihayloviç Ayzenştayn inanmış bir bolşevikti; önce düşünsel bir dürtü biçimi olarak benimsediği sinemanın, görüntünün etkileyici gücünden yararlanarak devrimci düşünceyi yansıtabileceğini düşündü. Proletkult tarafından, işçi sınıfının yükselişini anlatan bir senaryo yazmakla görevlendirilince, 1912'deki bir olayı ele alan Grev'i (Staçka) gerçekleştirdi. Filmde oyuncu yoktur; saldırganca denebilecek bir gerçekçilikte olan yapıt, mezbahada boğazlanan öküz görüntüleriyle yer yer kesilen son kıyım sahnesinde gerçek anlatımını bulur.
1905 ayaklanmasının 20. yıldönümü nedeniyle hükümet tarafından sipariş edilen Potemkin Zırhlsı'yla (Bronenosets Potyomkin), aynı yıl sinema dilini kullanmadaki olağanüstü ustalığını kanıtladı. 1928'de Brüksel jürisinin "dünyanın en güzel filmi" seçtiği yapıtta rol alan oyuncuların hiçbiri profesyonel değildi (Kızıl filodaki denizciler, Odessa halkı).
Aynı "sosyalist gerçekçilik" yolunu izleyen Ekim (Oktiabr) [1928], sanatçının bir "düşünsel montaj"ı destekleyen yeni kuramının ilk adımı oldu: Simgesel değerleri nedeniyle seçilen nesneler, filmin arasına sıkıştırılmıştır. Ama, "dünyayı sarsan on gün"e ilişkin bu film (en büyük sahneleri, Nevskiy görüntüsü üstündeki kurşuna dizme sahnesi ve kış sarayının ele geçirilme sahnesidir) beklenen ilgiyi görmedi. Genel Hat (Generalnaya Linya, 1929), büyük sessiz film döneminin sonunu belirledi; tarımdaki yenilenmenin bu övgüsünde, Sergey Mihayloviç Ayzenştayn, seslerin yanı sıra başka öğelerden (siyah, beyaz, gri) de yararlanarak temelde "uyumlu", değişik bir montaj üslubu buldu. En ünlü sekans, bütün bir köyün hayranlığını kazanan kaymak makinesi sekansıdır.
Sergey Mihayloviç Ayzenştayn'ın sanatında, devrimci ideoloji, yavaş yavaş plastik bileşenler karşısında önemini yitiriyor, günlük evrimin dokunaklı yüceltilişi, lirik düş atılımlarıyla doluyordu. Biçimsel çabalar, hükümetin Sergey Mihayloviç Ayzenştayn'ı anlamamasına yol açtı. Amerikalıların yeniden montajını yaptığı Meksika Yaşasın Diye’yi (Que Viva Mexico!) Amerika'da çevirdikten sonra sanatçı, dönüşünde, kendini sesli sinemaya uyarladı.
Sanatsal anlatımlı çeşitli biçimlerin bireşiminden, Prokofyev'in bir müziği üstüne gerçek bir opera olan Aleksandr Nevskiy (1938) destanı doğdu; bu yurtsever kantatın ötesinde, Hitler ordularının tehdidi Rusya'nın havasını ağırlaştırıyordu. Aynı anıtsal "devlik"e, aynı trajik boyutlara, üçüncü bölümünü bitiremediği Müthiş İvan (İvan Gröznıy, 1943-1947) adlı filminde de ulaştı. Bu yapıtta her şey anıtsaldı: Konu; çarın boyarlara karşı amansız savaşımı; kişiler (sözgelimi ünlü oyuncu Nikolay Çerkasov); sahneye koyuş; Prokofyev'in dehasını kattığı çok sesli montaj. Bununla birlikte yönetmen, "tarihsel ve ideolojik yanlışlar"dan dolayı, Parti Merkez Komitesi'nden bir uyarı aldı.
Sergey Mihayloviç Ayzenştayn önce siyasal, sonra teknik alandaki bütün tehlikelere göğüs gererek, sinema sanatına sayısız imge olanağının şaşırtıcı kanıtlamasını kazandırmıştır. Montaja, "sinema grameri"ne ilişkin düşünceleri sonderece çağdaştır: "Düşünce, iki öğenin çarpışmasından doğmalıdır. Birbirini izleyen resimler arasındaki uyumsuzluk derecesi, etki ve gerilimin şiddetini belirler." Ayrıca Ayzenştayn, Müthiş İvan'da olduğu gibi, dekorları ve bunların yerlerini belirleyecek kadar, planlar dizisini ayrıntılı biçimde önceden tasarlayabiliyordu.
