İsveç
İskandinav Yarımadası’nın doğu yarısı üzerinde bulunan bir ülkedir. Batısında yükselen ve kuzeye doğru uzanan bir dağ zincirinin ardında Norveç yer alır. Kuzeydoğusunda Finlandiya, doğusunda Botni Körfezi, güneydoğusunda Baltık Denizi ve güneybatısında Kuzey Denizi vardır. Doğuda Finlandiya ve SSCB’ye, güneyde Polonya'ya güneybatıda ise Danimarka’ya denizler aracılığıyla komşudur. Topraklarının yüzde 15’i Kuzey Kutup Dairesi içinde kalan İsveç çok soğuk bir ülkedir. Atlas Okyanusu ve Kuzey Denizi üzerinden gelen ılıman batı rüzgârlarının etkisiyle güneyde yazlar sıcak geçer. İsveç’in kuzeyinde sekiz ay boyunca yerden kar kalkmaz. Kışın, Baltık Denizi’nin kuzey uzantısı olan Botni Körfezi ve Baltık Denizi’ nin bir bölümü donar. Alacakaranlığın uzun sürdüğü ülkenin en kuzey bölgelerinde yaz ortasında güneş hiç batmaz. Burası “beyaz geceler” ülkesidir.
Girintili çıkıntılı, kayalık, uzun ve sığ bir kıyı şeridine yakın çok sayıda adacık vardır. Halkın çoğunun bu adalarda yazlık evi vardır ve ulaşım teknelerle sağlanır. Büyük adalardan Öland, İsveç’in doğu kıyısına paralel uzanır. Baltık Denizi’nde yer alan Gotland ise çok güzel bir adadır. Gotland’ın başlıca kenti Visby, Hansa Birliği döneminde büyük bir ticaret merkeziydi.
İskandinav Yarımadası alabora olmuş, yani devrilerek ters dönmüş bir gemiye benzer. Gemi omurgası gibi bir dağ dizisi İsveç ile Norveç’i birbirinden ayırır. Bu dağların en yüksek dorukları 2.000 metreyi aşar. Dağlar, güneydoğuya ve güneye doğru alçalır. Sayıları 90 bini aşan göllerin en büyükleri olan Vâtter, Mâlar ve Vâner’dir. Vâner’in çevresi, güneyi dışında çam ve ladin ormanlarıyla kaplıdır. Güneyinde ise tarım yapılır. Dağlardan inen çok sayıda ırmak, irili ufaklı göllerden geçerek denize dökülür; bunlardan güneybatıda Göta Irmağı Vâner Gölü’nü akaçlar.
Kuzeyde bitki örtüsü olarak cüce kayınlara, seyrek çalılıklara ve tundralara rastlanır Yüksek dağlık yörelerde Alp tipi bitki örtüsü görülür. İsveç, iğneyapraklı ağaçlar bakımından çok zengindir. Ülke topraklarının yüzde 57’sini kaplayan iğneyapraklı ormanlardan başka geniş kayın, meşe, dişbudak, karaağaç ormanları da vardır. İsveç’te rengeyiği, sığın, karaca, tilki ve gelincik gibi yabanıl hayvanlar yaşar. Öte yandan soyu tükenmekte olan ayı, kurt ve vaşak koruma altına alınmıştır.
İSVEÇ'E İLİŞKİN BİLGİLER
YÜZÖLÇÜMÜ: 449.964 km2.
NÜFUS: 8.387.000 (1987).
YÖNETİM: Anayasal krallık.
BAŞKENT: Stockholm.
DOĞAL YAPI: Ülkenin yarısından fazlası ormanlık alan-
dır ve 90 binin üstünde irili ufaklı göl vardır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Şekerpancarı, patates, yulaf, buğ-
day, arpa, çavdar, süt ürünleri; kereste, demir
cevheri, bakır, kurşun, çinko, arsenik, altın, gümüş.
DIŞARIYA SATILAN BAŞLICA ÜRÜNLER: Makine, oto-
mobil, kamyon, kereste, kâğıt, demir cevheri, demir,
çelik, gemi, sanayi ürünleri.
ÖNEMLİ KENTLER: Stockholm, Göteborg, Malmö,
Norrköping.
EĞİTİM: 7-16 yaşları arasındaki çocuklar için zorun-
ludur.
İsveç Toplumu
İsveç, ekonomik büyüme ve gelişme sonucu gelir düzeyi en yüksek ülkelerden biridir. I. ve II. Dünya savaşlarında tarafsız kalmayı başaran İsveç, toplumsal ilerlemede de büyük başarı gösterdi. Örneğin 1919’da pek çok Avrupa ülkesinden önce kadınlara oy hakkı tanındı.
II. Dünya Savaşı sırasında Naziler’in saldırısından kaçan DanimarkalI ve Norveçli göçmenlere İsveç kapısını açtı. 1940’ların sonuna doğru çıkartılan yasalarla emeklilik, çocuk yardımı, eğitim ve işsizlik sosyal yardım kapsamına alındı. İsveç halkı eğitim, çevre sorunları, yaşlıların bakımı gibi konularda, resmi yetkililerden izin almaya gerek olmaksızın, bağımsız çalışma grupları oluşturarak, sorunu çözme yoluna gider. Bu gibi konularda sosyal hizmet görevlilerinin çalışmalarından da yararlanılır.
Ülkede nüfusun yüzde 91’i İsveçli’dir. Geri kalanını Finliler ve çeşitli göçmen azınlıklar oluşturur. İsveçliler’in büyük çoğunluğu Luteran (Protestan) İsveç Kilisesi’nin üyesidir. Eğitime büyük önem verilen İsveç’te bedensel ve zihinsel özürlüler için özel okullar vardır. Ayrıca yetişkin eğitimine de önem verilir. 18 yaşından büyükler için, halk yüksekokulları vardır. İsveç’in kuzeyinde ve Norveç’te yaşayan Laponlar hem İsveççe, hem de Laponca eğitim görürler.
Atletizm yaygın bir spordur. İsveçliler’in modern jimnastiğe katkıları büyüktür. Kış sporları, tenis ve yaz aylarında yelken sporu çok yaygındır.
İsveçliler’in başta ringa olmak üzere çeşitli balıkların, peynirlerin, salatalann sıcak ve soğuk yemeklerin sunulduğu “ekmek ve tereyağı sofrası” diye bilinen ünlü smörgâsbord'ları zengin bir büfe görünümündedir.
Kentler, Tarım ve Sanayi
İsveç’te büyük kent sayısı azdır. Bunların en büyüğü başkent Stockholm’dür . 1621’de Gustaf Adolf’un kurduğu Göteborg ikinci büyük kenttir. Burada deniz ticareti ve gemi yapımının gelişmesiyle kent büyük bir ticaret limanı durumuna geldi. Üçüncü büyük kent olan Malmö, hem İsveç’in güneyindeki en önemli kent, hem de Danimarka ve Avrupa ile yapılan ticarette bir bağlantı noktasıdır.
İsveç’te devletçe desteklenen tarımda ileri bir teknoloji kullanılır. Başlıca tarım alanları güneydedir. Tarım ürünleri gereksiniminin yaklaşık yüzde 80’i ülke içinden sağlanır. Başlıca ürünler şekerpancarı, patates ve tahıldır. Süt ürünleri önemlidir. İsveç hükümeti küçük çiftçileri tarım makinelerini ortaklaşa kullanmaya özendirmektedir. Bu çiftçilerin çoğu ürünlerini kooperatifler aracılığıyla satar.
İsveç’te ormanlardan elde edilen keresteden yalnızca odun olarak değil, aynı zamanda kâğıt, karton, yapay ipek, alkol, boya ve başka maddelerin yapımında da yararlanılır. Dünyanın en zengin demir cevheri yatakları İsveç’tedir. İç bölgelerdeki madenlerden ve kuzeydeki Kiruna ve Gâllivare bölgelerinden demir cevheri çıkarılır. Demir cevherinin eritilmesi için gereken miktarda kömür çıkmadığından demirin büyük bölümü dış ülkelere satılır. Ayrıca gümüş, bakır, kurşun, çinko ve sülfürik asit üretiminde kullanılan pirit de çıkarılır. 13. yüzyıldan beri Falun’da bakır çıkarılmaktadır. Bütün ülkenin köy ve çiftlik duvarlarını renklendiren koyu kırmızı boyanın yapımında kullanılan bu yataklardaki bakır cevheri tükenmektedir. Çok sayıda gölleri ve ırmakları olan İsveç’te, elektrik hidroleketrik santrallardan sağlanır. Fabrikalarda yüksek nitelikte çelik, bilyeli rulman, elektrikli makineler, silah, taşıt ve dünya pazannda büyük ölçüde alıcı bulan çeşitli sanayi ürünleri üretilir.
Gemi yapımında dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olan İsveç, büyük bir ticaret filosuna sahiptir. Çok iyi düzenlenmiş olan demiryolu sistemindeki trenlerin çoğu elektriklidir. İsveç’te otomobil sayısı nüfusa oranla başka Avrupa ülkelerindekinden daha yüksektir. Kentler arasında otobüs seferleri vardır. İsveç, Danimarka ve Norveç’in ortak havayolu şirketi, Avrupa ile ABD arasında Kuzey Kutbu üzerinden yapılan seferlerin öncüsü olmuştur.
Tarih
İÖ 12000 yıllarında avcı kabileler karayolu ile Avrupa’dan İsveç’e göç ettiler. Bunları toplayıcılıkla geçinenler, çiftçiler ve sığır çobanları izledi. İÖ 1500 yıllarında Avrupa’yla ticaret başladı. Daha sonra Roma İmparatorluğu ile ticaret bağları kuruldu. Çeşitli Viking kabilelerinin egemen olduğu bu bölgede onların nasıl tek bir ülkede toplandığına ilişkin bir bilgi yoktur. Beowulf adlı eski Anglosakson destanı, İsveç’in tarihine ilişkin en eski kaynaktır.
1397’de Pomeranyalı Erik, Kalmar Birliği’ni kurarak İsveç, Danimarka ve Norveç kralı oldu. Kalmar Birliği Baltık Denizi’ni çevreleyen büyük bir imparatorluk durumuna geldi. 1520’lerde çeşitli ülkelerin Baltık Denizi’ne egemen olmak için giriştikleri savaşlar yüzünden Kalmar Birliği dağıldı. Daha sonra Kral Gustaf Adolf, İsveç egemenliğini Baltık bölgesinde sağladı ve ordusuyla Almanya’ya geçerek Otuz Yıl Savaşlarina (1618-48) katıldı.
Önemli İsveç krallarından biri de XII. Karl'dır. Ülkesinin kaynaklarını savaş uğruna tüketen ve sonuçta Rus Çarı I. Petro’ya karşı açtığı savaşta yenik düşen Kari, 1718’de Norveç’e karşı giriştiği bir sefer sırasında öldürüldü ve böylece İsveç topraklarının büyük bir bölümünü kaybetti. 1809’da da 600 yıldır İsveç’in bir parçası olan Finlandiya Napolyon Savaşlan’nda Rusya’nın egemenliği altına girdi.
Bir yıl sonra ülkenin yönetimi veliaht olarak seçilen, Napolyon’un generallerinden Mareşal Jean Bernadotte’ya geçti. Bernadotte barışı amaçlamakla birlikte, öncelikle Napolyon’un ülke üzerindeki etkisine son vermek ve uzun süreden beri Danimarka yönetimindeki Norveç’i geri almak istedi. İsveç, Napolyon’a karşı İngiltere, Rusya, Prusya ve Avusturya ittifakına katıldı. Bernadotte Danimarka’yı yenerek Norveç’i İsveç Krallığı’na kattı. 1905’te Norveç’in bağımsızlığını kazanmasına kadar bu birlik sürdü.
I. ve II. Dünya savaşlarında tarafsızlığını ilan eden İsveç, Milletler Cemiyeti çalışmalarında barışın korunmasında önemli bir rol oynadı. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Birleşmiş Milletler’e katıldı. 1948’de Danimarka ve Norveç’le bir savunma ittifakı oluşturmaya çalıştı. Ne var ki, bu ülkelerin daha büyük bir savunma örgütü olan NATO’ya (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) katılmaları üzerine, NATO dışında kalarak askeri ittifaklar dışı bir politika sürdürdü.
İsveç, seçimle işbaşına gelen üyelerden oluşan bir parlamentoyla yönetilir. Bir krallık olmasından dolayı yüzyıllar boyunca ülkede siyasal güç soyluların elinde kalmıştı. 20. yüzyılda parlamentoya dayalı bir hükümet kuruldu. Bugün tümüyle simgesel konumda olan kral, yalnızca devletin başkamdir ve hüküm ette hiçbir yetkisi yoktur. Parlam entonun (Riksdâg) 500 yıldan uzun bir geçmişi vardır. 1866’ya kadar parlamentoda soyluların, rahiplerin, kentlilerin ve çiftçilerin ayrı meclisleri vardı. 1866’dan sonra iki, 1971’den sonra ise yalnızca bir meclis kaldı. 1976’ya kadar 44 yıl boyunca iktidarda kalan Sosyal Dem okrat Parti, İsveç’te birçok sosyal refah yasası çıkardı. Altı yıllık bir aradan sonra 1982’de Başbakan Olof Palme’nin önderliğinde, Sosyal Demokratlar yeniden iktidara geldi. İsveç halkınca çok sevilen Olof Palme 1986’da vurularak öldürüldü. Barıştan yana, demokrat bir insan olduğu için ölümü dünyada büyük üzüntü yarattı.
İsveç’in oldukça güçlü bir kara, deniz ve hava gücü vardır. Nükleer enerjiye dayanan bütün programlar, halkın bu konudaki güvenlik kaygısı nedeniyle durdurulmuştur.
