Kaşgarlı Mahmud
(11. yüzyıl). Türk dilinin bilinen en eski sözlüğü Divanü Lugati’t-Türk’ün yazarı olan Kaşgarlı Mahmud’un yaşamının ayrıntıları bilinmiyor. Yapıtında söz ettiği kadarıyla ailesi Karahanlılar soyundandı. Babası Hüseyin, Barsgan’dan o dönemin önemli bir bilim merkezi olan Kaşgar’a göç etmiş, Mahmud da burada doğmuş ve yetişmiştir. Karahanlılar’ın elindeki birçok yeri gezip görmüş, çeşitli Türk topluluklarının dillerini, gelenek ve göreneklerini incelemişti. Bu arada Arapça ve Farsça öğrenmiş, daha sonra da Bağdat’a gitmişti. Kaşgarlı Mahmud Divanü Lugati’t-Türk’ü 1072-74 arasında burada yazmış ve Abbasi Halifesi Muktedi’ye sunmuştur.
Araplar’a Türkçe’yi tanıtmak ve Türkçe’nin de Arapça gibi zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılan Divanü Lugati’t-Türk yalnızca bir sözlük değil, o dönemin Türk dünyasına ilişkin çok yönlü bilgiler içeren bir ansiklopedi niteliğindedir. Doğu Türkistan ile Maveraünnehir arasında yaşayanTürk topluluklarının dillerinden, edebiyatlarından, toplumsal yaşayışlarından, yerleşim biçimlerinden, coğrafi dağılımlarından söz edilen yapıtta o dönemdeki Türk dünyasını gösteren çok önemli bir de harita yer alır.
Bazı kaynaklarda sözü edilmekle birlikte uzun süre ortadan kaybolmuş bir yapıt olan Divanü Lugati’t-Türk 1914’te İstanbul’da bulunarak 1915-17 arasında üç cilt olarak yayımlanmıştır. Yapıtın yayımlanması bilim dünyasında geniş yankılar yaratmış, birçok uzman sözlükte yer alan sözcükler, deyimler, ağıtlar, şiirler, atasözleri üstünde ayrı ayrı çalışmalar yapmıştır. Divanü Lugati’t-Türk’ün bulunuşuyla Türkçe’nin iki ana lehçesi Doğu (Hakaniye) Türkçe’si ile Batı (Oğuz) Türkçe’sine ilişkin bilgiler son derece zenginleşmiş, Türk dili araştırmaları yeni boyutlar, yönelimler kazanmıştır.
