Katalizör
Katalizör, kimyasal ya da fiziksel bir tepkimenin hızını değiştiren, ama kendisi bu tepkime sırasında kimyasal ya da fiziksel değişikliğe uğramayan bir maddedir. Katalizörlerin büyük bölümü, tepkimeleri hızlandırır; ama tepkime hızını yavaşlatan katalizörler de vardır. Örneğin, hidrojen peroksit çözeltisine eklenen üre ya da gliserol, bu çözeltilerin depolanma sırasında bozulmasını geciktirir; ayrışma tepkimesini yavaşlatır. Modern kimya sanayisinde katalizörlerden yaygın biçimde yararlanılır. Öte yandan, bütün canlılar bir dizi biyokimyasal tepkime sayesinde var olurlar; işte bu biyokimyasal tepkimeleri hızlandıran ya da yavaşlatan biyolojik katalizörlere de enzim denir. Katalizörlerin tepkime sırasında gerçekleştirdikleri işleme ise kataliz denir.
Hemen hemen her madde bir katalizör olabilir. En yaygın katalizörlerden biri sudur, çünkü pek çok kimyasal tepkime nemli ortamlarda gerçekleşebilir. Örneğin, nemli bir ortamda demir ve oksijen kolayca tepkimeye girer ve bunun sonucunda demirin üzerinde pas oluşur. Bazı elementler çok zor bileşik oluşturur; sanayide bu güçlüğün üstesinden gelmek amacıyla çoğu durumda metal katalizörlerden yararlanılır. Örneğin, evlerde kullanılan ispirto karbon, hidrojen ve oksijenden oluşan bir bileşiktir; kızgın hidrojen ve karbon monoksit gazlarının çok yüksek basınç altında çinko oksit üzerinden geçirilmesi yoluyla üretilir. Bu tepkime sırasında çinko oksitin yapısında hiçbir değişiklik olmaz ve yeniden katalizör olarak kullanılabilir. Amonyak üretimi sırasında kullanılan demir ve nitrik asit (kezzap) üretimi sırasında amonyağı yükseltgemek (oksitlemek) için kullanılan platin de sık yararlanılan metal katalizörlerdir. Sıvı yağlardan yemeklik katı yağ ya da sabun üretiminde, katalizör olarak nikel ya da nikel oksit kullanılır. Gazlar arasındaki bazı tepkimelerde ise katalizör olarak etkinleştirilmiş kömürden yararlanılır.
Çeşitli katalizörlere bazı maddeler eklendiğinde, katalizörün daha etkili olduğu görülmüştür. Bu maddelere “katalizör etkinleştiricileri” denir. Örneğin amonyak üretiminde uygulanan Haber işleminde, molibden ve alüminyum- potasyum oksitleri, demir katalizörünün etkisini artırır. Çok az miktarda bulunan bazı maddeler ise, çeşitli katalizörlerin etkinliğini azaltır; bunlara “katalizör zehri” denir. Örneğin kükürt birçok metal katalizörü zehirler yani etkisini azaltır; bu nedenle bu katalizörlerin kullanıldığı bütün gazlar önceden kükürtten arındırılır.
