Kâtip Çelebi
(1609-1657). Medreselerin bilim ve düşünce alanındaki egemenliğine karşı tek başına mücadele etmiş olan Kâtip Çelebi aynı zamanda verimli bir yazardır. Tarih, coğrafya, bibliyografya ve din konularında 20’yi aşkın yapıtı vardır.
Enderun’dan yetişmiş bir sipahinin oğlu olan Kâtip Çelebi özel öğrenim gördü. 14 yaşındayken Anadolu Muhasebesi Kalemi’ne kâtip çırağı olarak girdi. 1625-35 arasında doğu seferlerine görevli olarak katıldı. 1635’te İstanbul’a dönünce bilgisini artırmaya çalıştı. Çeşitli bilginlerden özel dersler aldı. Zengin bir kitaplık oluşturdu. 1645’te sırası geldiği halde yükselemediği için kâtiplik görevinden ayrıldı. Ama 1648’de Takvimut-Tevarih adlı yapıtını beğenen Şeyhülislam Abdürrahim Efendi’nin yardımıyla Mukabele Kalemi’nde ikinci halifeliğe (kâtiplik) getirildi. Bundan sonra yapıtlarını vermeye başladı.
Kâtip Çelebi medresenin tek yönlü bilgi kaynaklarına karşı çok yönlülüğü savunmuş, Arapça, Farsça yanında batının bilimsel yapıtlarını okuyabilmek için Latince de öğrenmiştir. Kısıtlı olanaklarıyla batıdaki ilerlemeleri tam olarak kavrayıp tanıtamamışsa da medreselilere onların bildiklerinin dışında bir bilim dünyası olduğunu göstermiş, bu alanda öncü olmuştur. Öncülüğü özellikle coğrafya alanındaki yapıtlarında belirgin biçimde görülür. Coğrafya yapıtlarının en ünlüsü Cihannüma’dır. Birçok doğu ve batı kaynağından yararlanarak kaleme aldığı Cihannüma, o
döneme göre yeni bilgiler, görüşler içeren genel bir coğrafya kitabıdır. Osmanlı denizciliğinin ayrıntılı bir tarihi olan Tuhfetü’l-Kibar fi Esfari'l-Bihar’da 1656’ya kadar Osmanlı deniz seferleri, donanma, tersane örgütü anlatılır, denizciliğin önemi vurgulanır. Tarih alanındaki başlıca yapıtları genel bir tarih kitabı olan Arapça Fezleke, 1591-1654 arasındaki Osmanlı tarihini konu edinen Türkçe Fezleke ile kronolojik bir yapıt olan Takvimü’t- Tevarih’tir.
Kâtip Çelebi’ye günümüze kadar yaygın bir ün sağlayan yapıtı ise bir bibliyografya çalışması olan Keşfü’z-Zünur'dur. 20 yılda tamamladığı bu yapıtta Kâtip Çelebi hemen her bilim alanından 14.500 kitabı tanıtır, yazarları üstüne kısa bilgiler verir. Birçoğu günümüze ulaşmamış bu kitaplar için tek bilgi kaynağıdır. İbn Haldun’un tarih görüşünü benimseyerek kaleme aldığı Düsturü’1-Amel'de Osmanlı
Devleti’nin uzun yaşaması için gerekli önlemleri sıralar. Dinsel konulu yapıtlarında daha çok medreselerde öğretilen bilgilerin eksikliğini, yetersizliğini göstermeye çalışır. O dönemdeki din bilginleri arasındaki tartışmalardan örnekler vererek bunların temelsizliğini, zararlarını vurgular.
