Norveç
Avrupa’nın kuzeyinde bir kıyı ülkesi olan Norveç, İskandinav Yarımadası’nın kuzeyini ve batısını kaplar. Kuzey Buz Denizi’nin kuzeyindeki Svalbard adalar grubu, Barents Denizi’ndeki Ayı Adası, Grönland Denizi’ndeki Jan Mayen Adası ve Antarktika’da yer alan büyük Kraliçe Maud Arazisi de Norveç’e bağlıdır. Norveç Avrupa’nın beşinci büyük ülkesidir. Ne var ki, çok dağlık olduğu için büyüklüğüne oranla nüfusu çok azdır. Norveç’in komşu ülkeleri İsveç, Finlandiya ve Rusya’dır.
Norveç’in İsveç’le olan sınırını Kjölen (Gemi Omurgası) adı verilen sıradağlar oluşturur. İskandinav Yarımadası, tersine çevrilmiş ve ortasında omurgası görülen kocaman bir gemiye benzer. Norveç’in güneye doğru genişlediği yerde yüksek bir dağ kütlesi ve yaylalar yer alır. Buradaki Jotunheimen’de (Devlerin Evi), 2.440 metreyi aşan yükseklikleriyle ülkenin en yüksek dağları olan Galdhöpiggen ile Glittertinden vardır.
Norveç’in doğal yapısındaki en çarpıcı görüntüleri fiyortlar oluşturur. Fiyortlar, dağ yamaçları arasından karanın içlerine uzanan ince uzun deniz kollarıdır. Buzulların oyduğu vadilere deniz suyunun dolmasıyla oluşan fiyortlar genellikle çok derindir. Kıyıdan Jotunheimen yakınlarına kadar sokulan Sogna Fiyordu hemen hemen 180 km uzunluğundadır; en derin yeri de 1.305 metreyi bulur.
Norveç’in uzun kıyı şeridini kaplayan irili ufaklı, 150 bin dolayında ada kıyıya bir dantel görünümü verir. Bu adalar ülkenin ticari yaşamında büyük önem taşır. Çünkü balık avında ya da fiyortlardaki kentler arasında ticarette kullanılan küçük tekneler, açık denize çıkmak zorunda kalmadan anakarayla adalar arasındaki dar geçitlerden geçebilmektedir.
Norveç’in yüksek kesimlerinde çok sayıda büyük buzul alanı ve buzul vardır. Kıta Avrupa’sındakien büyük buzul alanı olan Jostedalsbreen, Sogna Fiyordu’nun kuzey kollarındaki sulara sütümsü bir renk veren buzulları besler. Ülkenin kuzey ucunda, Laponlar’ın yaşadığı Finmark’taki ırmaklar geniş ve su ulaşımında kullanılabilecek kadar ağır akışlıdır. Ama Norveç ırmaklarının çoğu aşırı hızlı aktığı için ulaşıma elverişli değildir, bazılarında yüksek çağlayanlar bulunur. Irmaklardan, ormanlardan kesilen ağaç kütüklerinin yüzdürülerek taşınmasında, daha da önemlisi, elektrik enerjisi üretiminde yararlanılır. Röros ve Oslo arasındaki Glomma vadisi gibi birçok bölgedeki engebeler yüzünden, kara ve demiryolları büyük ırmakların vadilerinden yararlanılarak yapılabilmiştir. Ülkenin güney kıyılarında yer alan alçak bölgeler Oslo Fiyordu çevresinde ve aşağı Glomma vadisindedir. Norveç’in en verimli ve yoğun nüfuslu yeri de burasıdır.
Norveç’in batı kıyısında sert rüzgârlara ve kışın kar fırtınalarına sık rastlanırsa da, iklim iyice kuzeyde bulunan bir ülke için oldukça ılıman sayılır. Limanlar kışın buz tutmaz. Buna Atlas Okyanusu’nu geçerek gelen ılık hava ve Kuzey Atlas Okyanusu Akıntısı neden olmaktadır. İç kesimlerde kışlar sert ve yoğun kar yağışlıdır. Laponlar’ın yaşadığı Kuzey Norveç’e “gece yarısı güneşi ülkesi” denir. Kuzey Burnu’nda güneş yazları iki aydan daha uzun bir süre batmaz; kışın da gene iki aydan uzun bir süre ufuk çizgisinin üstüne çıkmaz. Trondheim gibi görece güneyde bulunan yerlerde bile haziran ayı boyunca hiç gece olmaz. Bitki örtüsünün oldukça seyrek olmasına karşılık, Norveç’in vadileri yazın yaban çiçekleriyle donanır. Büyük ladin ve çam ormanları vardır. Daha yüksek yerlerde ardıçların arasında huşağacı ve üvez yetişir. Yüksek yaylalar yosun ve likenlerle kaplıdır. Norveç’in başlıca yabanıl hayvanları tilki, geyik, rengeyiği ve doğudaki ormanlarda bulunan sığındır. Çok az olmakla birlikte kuzeyde kutup ayısı, vaşak ve kurt görülür. Lemmingler düzenli olmayan ilginç göçleriyle dikkat çeker. Tavşan ve ormantavuğu başlıca av hayvanlarıdır. Laponlar rengeyiği sürülerini Finmark’ta yetişen yosunlarla besler.
Halk
Vikingler’in torunları olan Norveçliler, uzun boylu, sarışın ve mavi gözlüdür. Küçük bir azınlık oluşturan Laponlar ise kısa boylu ve esmerdir.
7 ile 16 yaşlan arasında eğitim parasız ve zorunludur. Norveç dilinin iki farklı biçimi vardır; okullarda bunların ikisi de öğretilir. Norveç dilinin Danca’dan etkilenmiş olan biçimi “resmi Norveççe” ya da “kitap Norveççesi” olarak adlandırılır. “Yeni Norveççe” adı verilen öbür biçimi ise eski İzlanda dili ile kırsal bölgelerde konuşulan lehçelerden geliştirilmiştir. İki dili birbirine yaklaştırıp ortak bir dil oluşturma çabaları sürmektedir. Halk genellikle Protestan’dır.
Norveçliler kayak, kayakla atlama ve öbür kış sporlarında çok ustadır. Çocuklar neredeyse yürümeye başlar başlamaz kayakla kaymayı öğrenir. Yelkencilik, tenis ve futbol da sevilen sporlardandır.
Başlıca Norveç kentlerinin hepsi aynı zamanda deniz limanlarıdır. 1925’e kadar Kristiania adıyla bilinen başkent Oslo’nun nüfusu yarım milyona yaklaşır. Ülkenin ikinci en büyük kenti, batı kıyısında bulunan, yedi dağla çevrelenmiş Bergen’dir. Bu kentte parlak renklere boyanmış evler, sivri çatılı depolar ve işlek bir liman vardır. Bergen ortaçağda Hansa Birliği’ne üyeydi. Kuzeydeki eski başkent Trondheim’in güzel katedralinde bir zamanlar Norveç kralları taç giyerdi. Güneybatıdaki Stavanger’de çok sayıda ahşap evden başka 11. yüzyılda bir İngiliz piskoposun yaptırdığı katedral bulunur. Kırsal kesimdeki evlerin çoğu ahşaptır; 12. yüzyılda yapılmış bazı ahşap kiliseler hâlâ ayaktadır.
Sanayi, Tarım ve Balıkçılık
II. Dünya Savaşı’ndan sonra ileri sanayi ülkeleri arasına giren Norveç’te, geçmişte balıkçılık, kerestecilik, gemi yapımı ve deniz taşımacılığı önemliydi. Norveç topraklarında petrol yoktu. Ama Kuzey Denizi’nde 1970’ten sonra başlatılan arama çalışmaları sonucu Norveç’e ait bölge içinde Batı Avrupa’nın en zengin petrol ve doğal gaz yatakları bulundu. Büyük bölümü dış ülkelere satılan petrol ülke için önemli bir gelir kaynağıdır. Ülkenin tek kömür yatağı Svalbard adalar grubundan Spitsbergen’dedir. Rusya sınırı yakınındaki Varanger Fiyordu çevresinden ve bazı başka yataklardan demir cevheri elde edilir. Titan üretmekte yararlanılan ilmenit yatakları çok zengindir. Ayrıca kükürt ve bakır çıkartılır. Hidroelektrik santrallardan elde edilen enerjinin büyük bölümü yurtdışından getirtilen maden cevherlerinin ergitilmesinde kullanılır. Alüminyum ve demir alaşımları bu sanayi dalının başlıca ürünleridir. Norveç dışarıya işlenmiş alüminyum ve nikel satar. Öbür sanayi dalları azotlu gübre üretimi, kerestecilik, gazete kâğıdı üretimi ile gemi ve petrol platformu yapımını içeren mühendislik işleridir.
Norveç’te, çiftçilikle uğraşanlar sanayide çalışanlardan daha azdır. Başlıca ürünler, hayvan yemi olarak kullanılan saman ve kök bitkilerle arpa, yulaf ve patatestir. Buğday üretimi artmakla birlikte Norveç’in tahıl gereksiniminin büyük bölümü hâlâ dışarıdan satın alınarak sağlanmaktadır. Çiftçilerin çoğu kendi topraklarını işler. Kürk elde etmek için mavi tilki, gümüş renkli tilki ve mink beslenir. Norveç’in balık avlama alanı çok geniştir. En çok morina, kaplin ve çaça avlanır. Ama aşırı avlanma yüzünden balık sayısı giderek azalmaktadır. Örneğin, ülkenin kıyı sularında ringa balığının soyu hemen hemen tükenmiştir. Avlanan balıkların bir bölümünden balık unu ve yağı elde edilir, geri kalanı da konservelenir. Bahar ve yazları Kuzey Buz Denizi’nde fok avlanır. Norveç bir zamanlar balina avcılığında dünyanın başta gelen ülkesiydi.
Ulaşım
Norveç gibi dağlık ve karlı ülkelerde kara ve demiryollarının yapımı ve bakımı zor ve pahalıdır. Ülkeyi boydan boya geçen bir demiryolu Kuzey Kutup Dairesi’nin kuzeyindeki Bodö’ye kadar uzanır. İsveç’te çıkarılan demir cevheri Norveç’in en kuzeyindeki Narvik limanına trenlerle taşınır. 2.400 kilometrelik bir karayolu Oslo’dan Rusya sınırındaki Kirkenes’e uzanır.
Yaygın kara ve demiryollarına karşın, Norveç’in ana ulaşım yolu denizdir. Kıyı boyunca ve fiyortların içlerinde küçük buharlı ve motorlu tekneler kullanılır. Kıyı gemiciliğinin yanı sıra, Norveç dünyanın en büyük deniz ticaret filolarından birine sahiptir. Gemilerin yarısı petrol tankerleridir; geri kalanların çoğu başka ülkeler arasında mal taşıyarak Norveç’e gelir sağlar. Uluslararası seferler yapan İskandinav Havayolları (SAS) bir Norveç, İsveç ve Danimarka ortaklığıdır.
Tarih
Norveç kıyılarında İÖ 7000’lerde insanların yaşamış olduğu, bulunan ilkel taş aletlerden anlaşılmaktadır. İÖ 5000’lerde avcılık ve balıkçılık yapan toplulukların bulunduğu Norveç’te İÖ 3000’lerde tarım ve hayvancılık yapılmaya başladı. İskandinav ülkelerinin eski halkları olan Vikingler İS 8. ve 11. yüzyıllar arasında Avrupa’nın çeşitli bölgelerine akınlar düzenlediler ve kıtanın büyük bölümünü ele geçirdiler. Bu seferler sırasında Konstantinopolis’e (bugün İstanbul) kadar geldiler; İrlanda, İzlanda ve Grönland’a yerleştiler. Hatta bazıları Kuzey Amerika kıyılarına ulaştı. Vikingler, çok tanrılı dinlerini bırakıp Hıristiyan olmadan önce çok hareketli ve savaşçı
bir kavimdi.
Norveç İS 872’de, düşmanlarını yeninceye kadar saçlarını kesmemeye yemin eden ve Sarışın ya da Güzel Saçlı Harald olarak tanınan I. Harald’ın önderliğinde tek krallık halinde birleşti.
1000 dolaylarında Norveç’te Hıristiyanlık yayılmaya başladı. Kral Olav Tryggvason’un halkı zorla Hıristiyanlaştırma girişimi kabile şeflerinin tepkisine yol açtı. Sonradan Aziz Olav olarak anılan kuzeni II. Olav onun bu çabasını sürdürdü. Bu yüzden çıkan savaştan sonra Norveç’in yönetimi 1030’da İngiltere ve Danimarka Kralı Canute’un eline geçti. Canute ölünce Aziz Olav’ın oğlu I. Magnus Norveç kralı oldu (1035-47).
13. yüzyıla kadar Norveç kralları hem kendi ülkelerini, hem de İskoçya’nın bir bölümü ile Hebrid, Shetland, Orkney ve Far Öer adalarını, İzlanda’yı ve Grönland’ı yönettiler. 1319’da Norveç ile İsveç tek kralın yönetiminde birleşti. 1397’de Danimarka’nın da onlara katılmasıyla iç işlerinde özerk, ama ortak bir dış politika izlemeyi amaçlayan Kalmar Birliği oluştu. İsveç’in 1523’te bağımsızlığını kazanarak ayrılmasıyla bu birlik dağıldı. 1536’da ise Norveç doğrudan Danimarka’ya bağlandı ve 1814’te Danimarka egemenliği kırılıncaya değin bağımsızlığını kazanamadı. 17 Mayıs 1814 günü bağımsız bir krallık olan Norveç bağımsızlığına destek sağlayamadı ve bu kez de İsveç krallığına bağlandı. İsveç kralı iki ülkenin de kralıydı; ama Norveç’in kendi içişlerini yürütecek bir hükümeti, parlamentosu ve yasaları vardı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Norveç’te güçlü bir bağımsızlık isteği ortaya çıktı. Sonuçta ülke 1905’te İsveç’ten ayrıldı ve bağımsız bir krallık oldu.
Norveç I. Dünya Savaşı’nda tarafsız kaldı. II. Dünya Savaşı başladığında da, tarafsız kalacağını duyurdu. Ama 1940 Nisan’ında Norveç’e saldıran Almanlar, Norveç ve Müttefik birliklerinin direnişini kırdılar. Kral hükümet üyeleriyle birlikte İngiltere’ye sığındı. Almanlar, adı sonradan birçok ülkede hain anlamında kullanılan Norveçli Vidkun Quisling yönetiminde bir hükümet kurdular. Ama Norveç halkı Almanlar’ı ülkesinden kovmak için var gücüyle mücadele etti. Balıkçı tekneleri Norveç’ten Shetland Adaları’na mülteci götürmek ve oradan aldıkları Müttefik ajanlarını ülkeye sokmak için öyle sık sefer yapıyordu ki, “Shetland otobüsüne binmek” halk arasında yaygın bir terim oldu. Savaştan sonra Norveç NATO’ya (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) katıldı.
Storting adı verilen Norveç parlamentosu, 18 yaşını doldurmuş kadın ve erkek yurttaşların oylarıyla dört yıl için seçilen üyelerden oluşur.
Kültür ve Sanat Yaşamı
Norveç birçok ünlü sanatçı ve yazar yetiştirmiştir. Norveç halk müziğinin ruhu, kemancı Ole Bull'un (1810-80), Johan Svendsen’in (1840-1911) ve Edvard Grieg’in bestelerinde yaşar. Eski Norveç edebiyatı büyük ölçüde, saga adı verilen eski Norveç masallarından oluşur. Saga’ların çoğu İzlanda’ya yerleşen Norveçliler'ce yazılmıştır. Norveç'in en ünlü çağdaş yazarları arasında şair, romancı ve oyun yazarı Björnstjerne Björnson (1832-1910), romancı Knut Hamsun (1859-1952) ve romancı Sigrid Undset (1882-1949) sayılabilir. Henrik Ibsen çağının en büyük oyun yazarlarından biri olarak kabul edilir. Norveçli sanatçı Edvard Munch (1863-1944) Dışavurumcu akımın başta gelen ressamlarındandır. Oslo’daki Frogner Parkı’nı çok büyük boyutta erkek, kadın ve çocuk heykelleriyle donatan usta heykelci Gustav Vigeland (1868-1943) da Munch gibi dünya çapında ünlüdür.
Halkın okumaya çok meraklı olduğu Norveç’te her yıl 5.000’in üstünde yeni kitap yayımlanır. Zengin bir tiyatro geleneği vardır ve kurumlaşmış tiyatrolardan başka birçok gezici tiyatro ülkenin her yanma çeşitli tiyatro oyunlarını götürmektedir.
Norveç kâşifleriyle de tanınan bir ülkedir. Ünlü kâşifler Roald Amundsen ve Fridtjof Nansen’e ilişkin bilgileri kendi maddelerinde bulabilirsiniz. Öbür ünlü Norveçli kâşifler, Kızıl Erik ve Leif Eriksson ile günümüz gezgini Thor Heyerdahl’dır. Norveçli bilim adamı Vilhelm Bjerknes (1862-1951) ve oğlu Jacob (1897-1975) ise hava tahmini konusunda önemli çalışmalar yürütmüşlerdir.
Norveç'e İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 323.878 km2.
Nüfus: 4.228.000 (1989).
Yönetim: Anayasal krallık.
Başkent: Oslo.
Doğal Yapı: Bir bölümü Kuzey Kutup Dairesi içinde kalan, uzun, dar ve dağlık bir ülkedir. Yarlarla kaplı olan kıyılarda 150 bin dolayında ada bulunur. Fiyort adı verilen dar ve derin deniz uzantıları ülkenin içlerine kadar sokulur.
Önemli Kentler: Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger, Baerum, Kristiansand, Drammen.
Başlıca Ürünler: Arpa, yulaf, buğday, patates, kereste, canlı hayvan; petrol, demir cevheri, alüminyum, demir alaşımları, gübre, kimyevi maddeler, çinko, bakır; kömür.
Sanayi: Açık deniz petrol ve doğal gaz kuyuları, ağır makine sanayisi, maden ergitme, ormancılık, balıkçılık, madencilik, kâğıt ve kimyasal maddeler üretimi.
Eğitim: 7-16 yaşları arasındaki çocuklar için zorunludur. Okuryazar oranı yüzde 100'ü bulur.
