Robert Owen
(1771-1858). İngiltere’de kooperatifçilik hareketinin ve ütopyacı sosyalizmin öncüsü olan Robert Owen, Galler’de Newtown’da bir köylü ailesinin oğlu olarak doğdu. 10 yaşında bir pamuklu dokuma fabrikasında çırak olarak çalışmaya başladı. Boş zamanlarını okuyarak geçiren Owen, 19 yaşında Manchester’da bir dokuma fabrikasının ortağı ve yöneticisi oldu. 1799’da da ortaklarıyla birlikte New Lanark fabrikalarını satın aldı.
İngiltere’de 19. yüzyıl, kapitalizmin hızla geliştiği, üretimde makine kullanımının arttığı, kırdan kente göçlerin büyük boyutlara vardığı bir dönemdi. Ayrıca, bu dönemde öbür işçilerin yanı sıra kadın ve çocuklar da kötü koşullarda çok uzun saatler boyunca çalıştırılıyor, toplumda işsizlik ve yoksulluk gittikçe büyüyordu.
Owen New Lanark’taki fabrikaları yönetmeye başladığında, burada yaşayan 2.000 kişinin 500’ü düşkünler evinden toplanan yoksul çocuklardı. Eğitim eksikliği, kötü beslenme ve barınma koşulları ile sağlık hizmetlerinin yokluğu çocuklar ve gençler arasında suç ve kötü alışkanlıkların yayılmasına yol açmıştı. Owen işçi evlerini onardı ve çalışma saatlerini kısaltarak işçilerin yaşam koşullarını düzeltmek, çocukları ve gençleri eğitmek için çaba harcadı. 1813’te ortaklarıyla, işçiler için yaptığı harcamalar konusunda anlaşmazlığa düşen Owen, yeni ortaklar bularak fabrikaları yönetmeyi sürdürdü. 1816’da kendi denetimindeki New Lanark fabrikasında İngiltere’nin ilk anaokulunu açtı. New Lanark birçok kişinin ziyaret ettiği ve buradaki koşulları incelediği bir yer oldu. Gelenler, işçiler ile çocukların huzurlu ve sağlıklı bir yaşam sürmesinin yanı sıra, şirketin ticari olarak başarılı olduğunu da görüyorlardı.
Owen, yazdığı makale ve raporlarda eğitim, sanayi ve toplum örgütlenmesine ilişkin görüşlerini açıkladı. İnsan kişiliğinin içinde yaşadığı ortam tarafından belirlendiğini, uygun koşullar yaratılırsa istenen toplumsal ve ahlaksal düzeye ulaşılabileceğini ileri sürdü. Eğitimsiz, yoksul insanların suç işlemeleri doğrudan bulundukları ortamın sonucuydu. Owen’a göre, New Lanark deneyimi tüm sanayide uygulanırsa suçluluk ve yoksulluk önlenebilirdi. Çalışma yaşamıyla ilgili olarak hazırladığı reform tasarısında, 18 yaşından küçük çocukların çalışma saatlerinin sınırlandırılmasını, 10 yaşından küçüklerin çalışmasının yasaklanmasını ve fabrikaları denetlemek üzere müfettişler atanmasını önerdi. Yönetimin işsizliği azaltacak önlemler almasını istedi.
Kooperatif köyler oluşturma tasarısında ortak yaşama koşullarını ortaya koyan Owen, 1.200 kişilik topluluklar kurulmasını önerdi. Bu toplulukta mutfak ve yemek odası ortak olacak, her ailenin kendi dairesi bulunacaktı. Çocuklar üç yaşına kadar ailelerinin sorumluluğunda kalacaklar, daha sonra topluluk tarafından yetiştirileceklerdi. Üretim ve tüketim de topluluk üyelerince ortaklaşa gerçekleştirilecekti. Sınıfların işbirliğini, rekabet yerine yardımlaşmayı öneren Ovven’ın toplumsal reformlara ilişkin düşünceleri önceleri birçok kişi tarafından benimsenmişken, din ve aileye karşı çıkınca devlet adamlarının ve başka işverenlerin tepkisini çekti.
1825’te ABD’de, Indiana’da toprak satın alarak, Yeni Uyum (New Harmony) adlı yeni bir topluluk oluşturdu. Ama çıkan anlaşmazlıklar nedeniyle bu deney başarılı olamadı. 1828’de topluluktan ayrıldığında servetinin büyük bölümünü yitirmişti.
İngiltere’de ve ABD’de Owen’dan esinlenen benzer topluluklar oluşturuldu. 1820-30 arasında Owen’ın düşüncelerini savunan dernekler kuruldu, çeşitli dergiler yayımlandı. İngiltere’de 1824’te yasallaşan sendikacılık hareketi de Owen’den etkilendi. Owen’ın topluluklar kurma düşüncesi genç işçiler arasında gittikçe yaygınlaştı ve benimsendi.
1829’da ABD’den dönen Owen, ülkesinde sendikal hareketin önderi olarak karşılandı. 1834’te, Owen’ın başkanlık ettiği bir kongreyle, ayrı ayrı kurulmuş birçok sendika Büyük Ulusal Birleşik İşçi Sendikası’nda birleşti. Kısa sürede üye sayısı 500 bini bulan sendika, işverenlerin ve yönetimin baskısıyla dağıldı. Başarılı ilk tüketim kooperatifi sayılan Rochdale Eşitlikçi Öncüler Derneği ya da kısaca Rochdale Öncüleri de Owen’ın düşüncelerinden etkilenerek 1844’te kurulmuştur.
Değerin gerçek yaratıcısının emek olduğunu ileri süren, özel mülkiyete, ailenin ve dinin var olan biçimine karşı çıkarak toplumsal değişmeyi savunan Owen, İngiltere’de sendikal hareketin, kooperatifçiliğin ve sosyalist akımın gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur.
