Soba
Yapıların ısıtılmasında kullanılan geleneksel ısıtma araçlarından biri olan soba, Türkiye’ye Avrupa’dan gelmiş ve Tanzimat döneminde yaygınlaşmıştır. Önceleri Türkiye’de ısınma amacıyla, yapıların duvarlarına gömülü olarak yapılan ocaklardan yararlanılırdı. Ocakta yakılan odunun közleri daha sonra mangallara alınarak içinde ocak bulunmayan odaları ısıtmakta kullanılırdı. Avrupa ile ilişkiler arttıkça İstanbul, İzmir gibi büyük kentlerde Avrupa’dan getirilen sobalar kullanılmaya başlandı. Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinden Rusya’ya çalışmaya gidenler de dönüşlerinde peçka denen Rus sobalarından getirdiler ve bu yörelerde de soba kullanımı giderek yaygınlaştı. Başlangıçta sobalarda odun yakılıyordu; ama Zonguldak’ta taşkömürü yataklarının bulunup işletilmeye başlanması ve linyit üretiminin artmasıyla Türkiye’de kömür sobası kullanımı yaygınlaştı.
Yapımında kullanılan maddelere ve yakıtının türüne göre birçok çeşidi olan sobalar genel olarak, içinde yanan yakıtın dumanı soba borusuyla bacaya verilen kapalı aygıtlardır. Türüne göre değişen oranlarda ışıma ve konveksiyon yoluyla ısı verir. Ocaklardan farklı olarak, yapının istenen yerine kurulur ve gerektiği zaman kurulduğu yer değiştirilebilir. Kullanılan yakıt türüne göre, katı yakıtlı sobalar, sıvı yakıtlı sobalar, gaz yakıtlı sobalar olarak üç ana gruba ayrılır.
Katı Yakıtlı Sobalar
Odun, kömür, tezek gibi katı yakıt yakan bu sobalarda yakıtın içinde yandığı gövde, bir ızgara ile iki ana bölüme ayrılmıştır. Izgaranın üstündeki bölüme konulan yakıt alttan gelip ızgaradan geçerek yukarı çıkan havayla yanar. Yanmayla oluşan sıcak gazlar sac borulardan geçerek bacaya ulaşır. Izgaradan dökülerek alt bölüme inen küller de biriktikçe bu bölümün altındaki kapaktan alınır. Bu kapağın üzerindeki ayarlanabilir hava giriş deliği ve borulara giden dumanı denetleyen kapak açılıp kapatılarak sobadan geçen hava miktarı ve buna bağlı olarak yanma hızı istenen biçimde ayarlanabilir.
Birçok çeşidi olan katı yakıtlı sobaların en basiti, oldukça hafif ve kullanışlı olan sac sobalardır. Bu sobalar kömürün yanmasıyla oluşacak yüksek sıcaklığa dayanamayacağı için yalnız odun yakmak amacıyla kullanılır. Genellikle silindir biçiminde olan ve sac levhalardan oluşan gövde, içindeki sıcaklığı hemen dışarı verir, ama bu tür sobalarla elde edilen ısıtma kalıcı değildir. İnce sacdan yapılmış olan gövde, içindeki ateş sönünce hemen soğur.
Odun yakmak amacıyla kullanılan başka bir soba çeşidi çini sobadır. Eskiden saraylarda ve konaklarda kullanılan çok güzel görünümlü çini sobalar günümüzün değerli antika eşyaları arasında yer alır. Çini sobalarda, çini karolarla kaplı, genellikle dikdörtgenler prizması biçimindeki gövde, dökme demirden ayaklar üzerinde duran, gene dökme demirden yapılmış bir tabla üzerine oturtulmuştur. Gövdenin önünde, altta bulunan metal kül kapağı da çini gövdenin güzelliğini tamamlayacak biçimde oyma desenlerle süslüdür.
Kömür sobalarında sacdan ya da dökme demirden yapılmış olan gövdenin içi ateş tuğlalarıyla döşelidir. Isıyı soğuran bu tuğlalar hem metal gövdenin aşırı ısınmasını önler, hem de soğurduğu ısıyı yavaş yavaş vererek ısınmanın sürekliliğini sağlar. Odun sobalarında olduğu gibi kömür sobalarında da, biriken kül gövdenin önünde, altta bulunan kapaktan alınır. Üstteki kapak sobaya kömür koymak içindir. Dökme demirden yapılan sobalann dışı emaye olabilir. Kapaklar genellikle demirdir. Kovalı soba denen bazı kömür sobalarında kömür, kova denen özel bir metal kap içinde üstten sobaya konur ve yandıktan sonra da külü aynı kapla sobadan alınır. Balkan ülkelerinden gelen göçmenlerin Türkiye’ye getirdiği bir soba türü olan kuzine genellikle mutfağa kurulur ve ısınmanın yanı sıra yemek pişirmek için de kullanılır.
Sıvı Yakıtlı Sobalar
Genellikle gaz sobası denen bu tür sobalarda gazyağı ve mazot gibi sıvı petrol ürünleri yakılır. Bu sobalarda bir gövde, bir ya da daha çok brülör, yakıt ateşleme, hava ve güvenlik düzenekleri vardır. Borudan gelen sıvı yakıt brülörde buharlaştıktan sonra yanar. Brülöre gerekenden fazla yakıt gelmemesi güvenlik düzeneğiyle sağlanır. Yakıtın buharlaşması genellikle ısıtılmış bir levhayla sağlanır. Pek çok çeşidi olan bu sobalar, verimli bir yanma sağlamak için filtreler, mekanik ve elektromagnetik vanalarla donatılmıştır.
Gaz Yakıtlı Sobalar
Sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), havagazı ve doğal gazla çalışan bu sobalarda genellikle bir yakıt besleme borusu, hava giriş düzeneği, bir brülör ya da ayarlama düzeneği vardır. Bacayla ya da bacasız kullanılabilen türleri yapılmıştır. Sıvılaştırılmış petrol gazıyla çalışan katalitik sobalarda, özel kimyasal maddeler emdirilmiş kuvars ya da seramik liflerden oluşan bir yastıkta gerçekleşen yanma yüksek verimlidir ve hiç koku çıkmaz.
Genellikle küçük hacimlerin ısıtılmasında kullanılan bir soba türü de elektrikli sobalardır. Yüksek dirençli tellerden geçirilen elektrik akımının telleri ısıtmasından yararlanarak yapılan elektrikli sobaları daha çok ışıma yoluyla ısı yayar.
Son yıllarda büyük kentlerde, özellikle büyük yapıları ısıtmakta sobaların yerini kalorifer almıştır, ama Türkiye’de hâlâ en yaygın ısınma aracı sobadır. Genellikle lüks yapılarda bulunan ve eski ocakların çağdaş örnekleri olan şömineler, ısıtıcı olmalarından çok dekoratif özellikleriyle sevilen ısıtma araçlarıdır.
