Tarih Öncesi Yaşam
Tarih Öncesi Yaşam, yeryüzünde daha insanlar ortaya çıkmadan önce var olan hayvan ve bitkilerden oluşur. İlk insanların yaşam aya başlamasından bu yana birkaç milyon yıl geçmesine karşılık, yeryüzünde yaşamın 3 milyar yılı aşkın bir geçmişi vardır. Bu geniş zaman aralığı düşünülünce, canlıların çok büyük bir bölümünün tarih öncesi yaşam içinde var olduğu söylenebilir. Bunlardan bazıları kayaçların içinde fosil olarak günümüze ulaşabilmiştir. Değişik yaştaki kayaçlarda bulunan çeşitli fosiller tarihöncesi canlıların gelişimine ilişkin değerli bilgiler verir. JEOLOJİ sayfasında jeolojik tarihin ayrıldığı zaman dilimleri belirtilmiş ve Yer’in geçirdiği değişiklikler açıklanmıştır. Tarihöncesi yaşamdaki değişim sürecini ise EVRİM sayfasında bulabilirsiniz.
Bitki Yaşamındaki Gelişmeler
Yerkabuğunun oluşmasından yaklaşık 570 milyon yıl öncesine kadar süren Prekambriyen Zaman’daki ilk bitkimsi canlılar su yosunlarıydı. İlk kara bitkileri ise ancak 400 milyon yıl kadar önce, Silüriyen Dönem’in sonlarında görünmeye başladı. Bunlar, küçük yeşil saplarının tepesinde sporkeseleri taşıyan bitkiler halinde kıraç alanların nemli köşelerinde kümeleniyordu. Devoniyen Dönem’in başlarıyla Karbonifer Dönem’in sonları arasında (yaklaşık 400-285 milyon yıl öncesi) günümüzdeki kibritotlarına, eğreltilere ve atkuyruklarına akraba dev bitkiler delta düzlüklerinde büyük ormanlar oluşturdu. Bu dönem de ortaya çıkan ve yaklaşık 140 milyon yıl önce sona eren Jura Dönemi’nde yok olan tohumlu eğreltiler ilk tohumlu bitkilerdi.
İğne yapraklı ağaçlar 200 milyon yıldan önce, Triyas Dönemi’nde ortaya çıktı. Bu dönemi izleyen Jura Dönemi ile Kretase (Tebeşir) Dönemi’nin başlarında ormanların çoğu Şili arokaryası ve çamla akraba ağaçlardan oluşuyordu. Meşe ve söğüt gibi geniş yapraklı ağaçlar ile ilk çiçekli bitkiler Kretase Dönem i’nde (yaklaşık 136-65 milyon yıl önce) evrimlendi. Günümüzün en bilinen bitkilerinden olan otlar ise çok daha sonra ortaya çıktı. Üçüncü (Tersiyer) Dönem’in ortalarına, yani yaklaşık 40 milyon yıl öncesine kadar yeryüzünde çayırlık alanlar yokdu.
Denizlerdeki İlk Hayvanlar
Yeryüzündeki hayvan yaşamının yalnız son 570 milyon yılına, yani yaşamın başlangıcından bu yana geçen zamanın beşte birinden azına ilişkin olarak bir ölçüde yeterli bilgiye sahibiz. Bu tarihten önceki tüm hayvanlar yumuşak gövdeli olduğundan iyi fosilleşmemiştir. Ama Kambriyen Dönem’in başlangıcında (570 milyon yıl önce), iyi korunabilmiş örnekleri günümüze kadar ulaşabilen sert kabuklar ve iskeletler ilk kez oluşmaya başladı.
En çok rastlanan fosiller deniz kabuklarıdır. Günümüz deniz kabuklarını büyük ölçüde çift çenetli yumuşakçaların kabukları oluşturur. Ama Kambriyen Dönem ’in deniz kabukları, Brachiopoda denen bir grup hayvandan kalmıştır. Bunlar, çift çenetliler gibi deniz dibine yerleşiyor, suda sürüklenen taneciklerle besleniyordu. Brachiopoda üyelerinin birçok çeşidi, yaklaşık 280 milyon yıl önce başlayan Permiyen Dönem’e kadar oluşmuş kayaçlarda yaygın biçimde fosilleşmişti. Bunlar daha sonra yerlerini çift çenetlilere bıraktı ve pek az türüyle günümüze kadar varlığını sürdürebildi.
En çok rastlanan ilk yumuşakçalar, ahtapotların da yer aldığı kafadanbacaklılar ile karındanbacaklıların deniz salyangozları grubuydu. Kafadanbacaklıların bölmelere ayrılmış kabukları genellikle çeşitli sarmal biçimlerde kıvrılmıştı. En önemlileri, 245-65 milyon yıl önce varlığını sürdüren ammonitlerdi.
Eklem bacaklılar (yengeç ve ıstakoz gibi eklemli bacakları olan canlılar) Kambriyen Dönem ’den beri yaşam tarihinde önemini korudu. En iyi bilinen ilk türleri trilobitlerdi. Ayrıca, uzunluğu 2 metreye ulaşan Eurypterida da sayılabilir. Eklem bacaklılardan örümcekler, kırkayaklar, akrepler ve böcekler denizden karaya geçen ilk canlılar oldu. Bu hayvanların karada yaşamaya başlaması yaklaşık 400 milyon yıl öncesine, yani Silüriyen Dönem'e rastlamaktadır.
Derisidikenliler (denizyıldızı ve akrabaları) bir başka eski hayvan grubudur. Yaklaşık 345 milyon yıl önce başlayan Karbonifer Dönem’de deniz diplerindeki geniş bölgeler deniz laleleriyle kaplanmıştı. Bunlar, bir sapla suyun dibine bağlanmış, eğrelti otlarım andıran hayvanlardı. Deniz lalelerinin binlerce türünden günümüze yalnız 80 kadar tür kalmıştır.
İlk mercanlar günümüzün resif oluşturan çeşitlerinden değildi. Denizşakayıkları gibi, vazo biçiminde kabuksu bir kılıf içinde yalnız yaşayan hayvanlardı. Yaklaşık 500 milyon yıl önce başlayan Ordovisiyen Dönem’de çoğalarak çeşitlendiler. Resif oluşturan mercanlar ise 230 milyon yıl kadar önce, Triyas Dönemi’ne kadar gelişmedi.
Solucan benzeri canlılar, dallanarak gelişen birkaç önemli evrim çizgisinin ortaya çıkmasına neden oldu. Bunlardan biri Kambriyen Dönem 'den Silüriyen Dönem sonlarına (yaklaşık 395 milyon yıl öncesine) kadar oluşmuş kayaçlarda yaygın biçimde fosilleşmiş, dallanmış koloniler halinde yaşayan graptolitlerdi.
Omurgalı Hayvanlar
Solucan benzeri canlılar omurgalı hayvanların da türemesine yol açtı. Bu evrim çizgisindeki hayvanlarda önce sırt boyunca, sinir sistemi ve kan damarlarını destekleyen çubuk biçiminde sert bir doku gelişti. Sırtipi (notokord) denen bu yapı daha sonra omurgaya dönüştü. Ardından solucanın her bölütü bir çift kaburgayla desteklenirken beyni ve duyu organları, kafatasına dönüşecek sağlam bir yapıyla çevrelendi. İşte ilk balık bu temel özelliklere uygun görünüşteydi. Daha sonra çeneler ve yüzmeye yardımcı yüzgeçler gelişti.
Devoniyen Dönem’in sonlarına doğru (yaklaşık 350 milyon yıl önce), bir balık grubunda havayla solunum yapabilecek akciğerler ve karşılıklı yerleşmiş kaslı yüzgeçler ortaya çıktı. Eusthenopteron cinsi bu özelliğe sahip balıklardan oluşuyordu ve içinde yaşadığı göller kuruduğunda varlığını karada sürdürebilecek yeterlikteydi. Artık böyle bir balıktan yaşamlarının bir bölümünü karada geçiren amfibyumlara geçiş için küçük bir adım kalmıştı.
Gerçekten ilk amfibyumlar Devoniyen Dönem’de göründü. Ichthyostega büyük bir semendere benziyordu. Ama balığınkini andıran kafası ve kuyruğunun gerisinde yüzgeci vardı. Bu dönemi izleyen Karbonifer ve Permiyen dönemlerde amfibyumlar büyük önem kazandı ve gelişimlerinin doruğuna ulaştı. Bazıları, örneğin 5 metre uzunluğuyla dev bir timsahı andıran Eogyrinus turbalıklardaki sığ sularda dolaşarak balıkları avlıyordu.
Uzunluğu 2 metreyi bulan Eryops gibi öbür iri amfibyumlar ise yaşamlarını büyük ölçüde karada geçiriyordu. Bu amfibyumlar giderek günümüzün küçük kurbağa ve semenderlerine dönüşürken yerlerini sürüngenlere bıraktı.
Archosauria grubu en dikkat çekici ilk sürüngenleri kapsıyordu. Timsaha benzeyen bu hayvanlar Permiyen Dönem’in sonlarına kadar sularda yaşadı. Daha sonra karalara yayıldılar. Güçlü arka ayakları ve yüzmeye yarayan kuyruklarının desteğiyle iki ayakları üstüne kalkabilen bu sürüngenlerden dinozorlar türedi. Dinozorlar yaklaşık 230 milyon yıl öncesinden 65 milyon yıl öncesine kadar süren Triyas, Jura ve Kretase dönemlerinde karalarda dolaşan en güçlü yaratıklardı. Öte yandan, Archosauria grubundan, Pterosaurus olarak bilinen uçan sürüngenler gelişti. Kuşlardan çok yarasalan andıran bu hayvanların geniş derimsi kanatları vardı. Kuş tüyü yerine kıllarla kaplı kanatları, ön kenarları boyunca son derece uzamış dördüncü parmağa bağlanıyordu. Quetzalcoatlus'un kanat uçları arasındaki açıklık 12 metreydi. Archosauria grubunun bir başka dalından ise kuşlar türedi.
Arkeopteriks bilinen ilk kuştu. Jura Dönemi'nin sonlarına doğru (yaklaşık 150 milyon yıl önce) yaşayan bu hayvan kuş tüyleri taşıyan küçük bir dinozor görünümündeydi. Ama ondan ya da onun benzerlerinden günümüz kuşları türedi.
Archosauria grubu dışında kalan sürüngenler arasında Ichthyosauria ve Plesiosauria sayılabilir. Bu iki grubun üyeleri denize geri dönerek yaşamlarını sürdürmüştür. İçlerinden Ichthyosaurus cinsi yunuslara benzer bir görünüş kazanırken, Cryptocleidus cinsinde uzun boyun ve kaplumbağanınkine benzer gövde gelişmişti.
Memelilerin Ortaya Çıkışı
Sürüngenlerin Karbonifer ve Permiyen dönemlerde yaşayan başka bir grubu memelilere benzer sürüngenleri kapsıyordu. Archosauria üyeleri suda yaşarken, bunlar karada yaşıyordu. Evrim sürecinde, vücut sıcaklıklarını düzenleyebilecek bir yapı kazandılar, posta büründüler ve doğurarak üremeye başladılar. Böylece bu sürüngenler memelilere dönüştü.
İlk memeliler fare gibi küçüktü ve gelişimlerinin doruğundaki sürüngenlerin yanında önemsiz bir grup oluşturuyordu. Bu konumları dinozorlar çağı boyunca da değişmedi. Ama dev sürüngenler yok olunca egemenlik sırası memelilere geçti.
Yakın (Senozoyik) Zaman’ın başladığı yaklaşık 65 milyon yıl önce memeliler birden bire büyük bir çeşitlilik kazandı. Karalar önemli ölçüde ormanlarla kaplı olduğundan bu hayvanların çoğu ormanlarda yaşıyordu. Ama ilkel balinalar olan Basilosaurus ve ilk yarasa Icaronycteris gibi çok özelleşmiş gruplar gelişerek yüzen ve uçan sürüngenlerin yerini aldı.
Yakın Zaman’ın ortalarında (30 ya da 40 milyon yıl önce) çayırlarla kaplı büyük düzlüklerde iyi koşabilen hayvanların evrimi gerçekleşti. Hyracotherium gibi ağaçların yapraklarını yiyerek ormanlarda dolaşan küçük yapılı ilk atlar Merychippus gibi iri yapılı, çevik ve otlayarak beslenen atlara dönüştü. Otobüs kadar büyük olan Baluchitherium cinsinden gergedanlar bu dönem de ortaya çıkan en iri kara memelileriydi.
Güney Amerika ve Avustralya gibi öbür kıtalardan yalıtılmış büyük kara parçalarında, başka hiçbir yerde bulunmayan memeliler ortaya çıktı. Dev bir armadilloya benzeyen Glyptodon ile Megatherium cinsini oluşturan dev yapılı yer tembel hayvanları Güney Amerika’da yaşadı. Güney Amerika, Kuzey Amerika’ya bağlanınca kuzeyden gelen hayvanlar güneye yayıldı ve buradaki hayvanları büyük ölçüde yok etti.
Buzul Çağı'nın başladığı yaklaşık 2.500.000 yıl önce soğuk ve ıssız alanlarda tüylü mamut ve tüylü gergedan gibi soğuk iklim memelileri yaşıyordu. Smilodon cinsinin üyeleri gibi uzun ve keskin dişler geliştiren kılıçdişli kaplanlar bu iri hayvanları avlayıp yedi. Kedigillerin bu iri yapılı türlerinden bazıları 10 bin yıl öncesine kadar varlıklarını sürdürdü. Yakın Zaman’da insansı maymun benzeri atalarından evrimlenen insanlar bu dönemde egemenliğini kurdu.
