Taş Ocağı
Taş Ocağı işletmeciliği ile maden ocağı işletmeciliği birbirine çok benzer. Aslında bu iki cevher çıkarma biçimi arasındaki farkı ortaya koymak her zaman kolay olmaz. Taş ocağı işletmeciliği genellikle inşaatlarda, yol yapımında ve sanayide gerekli olan çeşitli türden sert taş ya da kayaçlann yerkabuğundan çıkarılması işlemi olarak tanımlanır.
Taş çıkarma zanaatı insanlığın en eski becerilerinden biridir. Bu zanaat, ilk insanların alet yapmak için gereksinim duydukları çakmaktaşı ya da başka taşları çıkarmak amacıyla fazla derin olmayan taş ocakları açtıklan Taş Devri’nde başladı. Yaklaşık 5.000 yıl önce, Mısır’daki piramitlerin yapımında kullanılan büyük ve düzgün taş bloklarının çıkarıldığı dönemde insanlar bu uğraş alanında büyük bir ustalık kazandılar. Günümüzde taş ustaları da aynı beceriyle dev taş bloklarını kesip çıkarmakta ve biçimlendirmektedir.
Günümüzde taşocağı işletmeciliği iki ana dala aynlır. Bunlardan biri, yapılarda ya da bezemede kullanılan büyük taş bloklarının çıkanldığı işletmelerdir. Bu tür işletmelerde elde edilen en önemli malzemeler, yapılarda kullanılan granit, kireçtaşı, mermer ve kumtaşı ile çatıların ve bina cephelerinin kaplanmasında kullanılan arduvazdır. Öteki dala giren işletmelerde ise kırılmış taş elde edilir.
Taş Bloklarının Çıkartılması
Kayaç kütlelerinin çoğunda doğal çatlaklar ve dilinimler vardır; kayaç bu çatlak ya da dilinimler boyunca, başka herhangi bir doğrultudakinden daha kolay parçalanır. Taşocağı işletmecisi, bu tür çatlakların konumunu ve nereye kadar uzandığını belirleyerek arduvaz ve hatta granit gibi sert kayaçlan bile patlayıcılardan yararlanmadan parçalayabilir. Zaman zaman kayaçta bir delik açılır ve buradan alınan silindir biçimli taş örneği incelenerek kayacın derinliği ve niteliği saptanır. Bloklar çoğu kez, ocakta henüz ana kayaç kütlesinden tam olarak ayrılmadan, kabaca da olsa istenen biçimde kesilebilir.
Bazı kumtaşı türleri gibi daha yumuşak kayaç bloklannı kesmek için özel olarak tasanmlanmış makineler kullanılabilir. Bu makineler kayaç üzerine döşenmiş raylar boyunca ileri geri hareket ettirilebilir ve bu gidip gelme hareketi sırasında makinenin motorlu keskisi ya da şerit testeresi kayaçta derin oluklar açar. Belirli bir biçim verilmiş büyük taş bloklar bu yöntem kullanılarak kesilip çıkarılabilir.
Granit gibi çok sert kayaçlarda taş ocağı işletmecisinin yararlanabileceği türden herhangi bir çatlak ya da dilinim bulunmayabilir; bu gibi durumlarda kayaçta önce bir dizi delik açmak gerekir. Bu deliklere çelik kamalar sokularak kayaç bloğu çatlayıncaya kadar zorlanabilir. Bazen bu deliklere az miktarda patlayıcı madde doldurulup patlatılarak kayacın yan yana dizili olan bu delikler boyunca yarılması sağlanabilir.
Bu yöntemlerle 5 metre genişliğinde, 2 metre kalınlığında ve 30 metre uzunluğunda taş bloklar elde edilebilir. Eğer gerekiyorsa, bu bloklar biçme, yüzey düzleme ve perdahlama işlevlerini yerine getiren kesme makineleriyle daha küçük boyutlu bloklara ayrılabilir.
Kırılmış Taş Üretimi
Kırılmış taş (mıcır) üreten taş ocaklannda kayacın yer üstünde görülen kesiminden (alın) aşağı doğru bir dizi küçük delik açılır. Sonra bu deliklere doldurulan patlayıcılar birbiri ardı sıra hızla patlatılır. Bu yolla tek bir patlatmada taşocağının alnından çok büyük miktarda kayaç parçalanıp çıkarılabilir ve büyüklükleri çok farklı, biçimleri düzensiz kayaç toprakları elde edilir. Yükleyiciler bu topakları, kırma tesisine taşıyacak olan büyük kamyonlara yükler. Burada büyük topaklar kırma makinelerinde (kınalarda) kırılır ve elde edilen kınlmış taş bir dizi elekten geçirilerek parça iriliğine göre ayrılır.
Mıcır olarak en çok yararlanılan kayaçlar granit (bu sözcük burada birçok sert korkayaç türünü kapsamak üzere kullanılmıştır), kumtaşı ve kireçtaşıdır. Yol yapımında, sözgelimi “balast” olarak demiryolu traverslerinin altına sermek için ve beton yapımında çok miktarda kırılmış granit ve kumtaşı kullanılır. Aynı amaçlarla kireçtaşından da yararlanılabilir. Kireçtaşı bundan başka kireç haline getirilerek kimya sanayisinde ve tarımda, eritici olarak da çelik sanayisinde kullanılır. Pek çok taş ocağında kayaçlar genellikle, hiçbir kullanım değeri olmayan bir toprak katmanı ve havanın etkisinde kalmış kayaçlarla örtülü bulunur. Taş çıkarmaya başlamadan önce bu örtünün kaldırılması gerekir.
