Afrika dilleri
Afrika dilleri, Afrika kıtasında konuşulan dilleri belirten terim. Afrika kıtasında 1 700'ü aşkın dil konuşulur ve bunlar dünya dillerinin yüzde 30'unu oluşturur. Sayılarını tam olarak belirlemek olanaksızdır; çünkü içlerinden çoğuyla ilgili bilgilerin yetersizliği, farklı adların belirgin dilleri mi, aynı dillerin lehçelerini mi belirttiğini anlamayı olanaksızlaştırır. Belirgin bir Afrika dilini kullanan insan topluluklarının büyüklüğü, birkaç milyon ile bin, hatta daha az kişi arasında değişir, Kuzey Afrika ülkeleri dışında, çok az sayıda Afrika ülkesinin (sözgelimi Somali, Ruanda ve Burundi) tek bir dili ya da baskın bir dili vardır. Bunun sonucu olarak, söz konusu ülkelerin çoğunda, resmî dil olarak İngilizce, Fransızca ya da Portekizce kullanılır.
Afrika dilleri Tarihi
Afrika dilleri konusundaki çalışmalara ilk hıristiyan misyonerleri tarafından 1700'den önce başlanmış olmakla birlikte, 1850'den önce, kalıcı bir önem taşıyan pek az çalışma yapılmıştır. Bununla birlikte misyonerler ile bazı hükümet yöneticileri ve daireleri, hem sömürgecilik döneminde ve hem de günümüzdeki bağımsız Afrika ulusları döneminde, Afrika dillerine ilişkin araştırmalara önemli katkılarda bulunmuşlardır. Amaçları daha çok pratik (okuma-yazma öğretme, İncil'i öğretme, eğitim) olan bu katkılar dışında, Afrika dillerine yönelik bütünüyle bilimsel ve üniversite programlarına dayalı çalışmalar Güney Afrika'da 1850'de, Avrupa'da 1920 yıllarının ikinci yarısında, ABD'de 1959'da, bazı Afrika kuruluşlarında da 1960'tan sonra başlatılmıştır. Bu maddenin son bölümündeki Afrika dillerini sınıflandırma çalışması, birkaç küçük değişiklikle, Joseph H. Greenberg'in 1963'te önerdiği sınıflandırmadan alınmıştır. Yakın dönemde, Nijer-Kongo dillerinin alt sınıflandırmasında bazı düzeltmeler önerilmişse de, henüz bütün uzmanlar tarafından kabul edilmemiştir. Edgar Gregerson da, kısa süre önce Nil-Sahra ve Nijer-Kordofan dil ailelerinin çok uzak bir geçmişte, daha da eski olan bir "Kongo-Sahra" üst ailesinin üyeleri olarak birbirleriyle bağıntılı olabilecekleri kuramını ortaya atmıştır.
AFRİKA DİLLERİNİN ÖZELLİKLERİ:
Afrika dilleri, çeşitlilikleri ve sayılarının çokluğu nedeniyle hem birbirlerinden farklı fonetik özellikler ve dilbilgisi özellikleri, hem de aileler arasında belirgin benzerlikler taşırlar.
Fonetik Özellikleri: Güney Afrika'da bazı avcı ve toplayıcı ya da sığır yetiştirici halklar tarafından kullanılan Hoisan dilleri Afrika dillerinin küçük bir bölümünü oluşturdukları halde, kendilerine özgü, "çıtırtılı" sessiz harfleriyle, ilgi çekicidirler. Bu çıtırtı, insanın "çık çık" derken ya da bir atı mahmuzlarken çıkardığı sese ya da bir şişe mantarının patlarken çıkardığı sese benzer bir sestir. Ama Hoisan dillerinde, Latin abecesinin sessiz harflerinden p, t ve k'nin ardından gelen sessiz harflerin işlevini yerine getirir. Hoisan dillerinin çoğunda aşağı yukarı her ad, fiil ve sıfat böyle bir çıtırtıyla başlar. Çıtırtı kullanımı, bazı komşu Bantu dillerine, özellikle Kshosa diline de yayılmıştır. Yazılı dilde genellikle, başka seslerin temsil edilmesinde gerek duyulmayan c, xveg harfleriyle temsil edilirler.
Büyük Sahra ve Sahra-altı halklarının büyük çoğunluğu tarafından konuşulan Nijer-Kordofan ve Nil-Sahra ailelerinin dilleri, genel olarak İngilizce struts ya da prints sözcüklerindeki gibi sessiz harf sıralamalarına izin vermez. Ancak w ve y sesleri gibi "kaygan"lar tarafından izlenen sessiz harflere çok rastlanır. Bunun örnekleri, İgbo dilinde akwa ("kumaş") ve Nupe dilinde kyakya (bisiklet) sözcükleridir. Sık rastlanan sessiz harf sıralamaları, genizden bir sessiz harfin (genizsil) ardından gelen ağızda oluşan (ağızsıl) bir sessiz harftir; mb, nd, ng, mp, nt, nk, vb. bileşimler. İgbo dilinde nta (küçük) sözcüğü buna örnek gösterilebilir. Birçok dilde yalnızca birkaç farklı hece sonu sessiz harfe izin verilir ya da hiç verilmez.
Sahra-altı Afrika'nın aşağı yukarı bütün dilleri, vurgulu (tonlamalı) dillerdir: Kuzeybatı Atlas okyanusu kıyısı dilleri, Svahili dili ve birkaçıysa değildir. Vurgulu bir dilde, sözcük oluşumunda perde ayrımları da sessiz harfler ya da sesli harflerdeki ayrımlar kadar önemlidir. Sözgelimi İgbo dilinde akwa (vurgulu-vurgusuz) "kumaş" anlamına, akvva (vurgusuz-vurgusuz) "yatak", akwa (vurgusuz-vurgulu) "yumurta" anlamına gelir. Her sözcüğün kendi vurgusu (tonlaması) ya da ton sıralaması vardır. Ancak bu, bazı bağlamlarda tanımlanabilen değişiklikler geçirir. Vurgu (ton), dilbigisi açısından farklılıkları da belirtebilir. Sözgelimi Kpelle dilinde e pili (vur-gusuz-vurgusuz-vurgusuz) "atladı" anlamına, e pili (vurgulu-vurgulu-vurgulu) "o atlamalı" anlamına gelir. Bazı dillerin iki - dört belirgin vurgulama düzeyi ("farklı düzey" sistemleri), bazılarının iki, bazılarının üç vurgulu düzeyi, bunlara ek olarak da, bir deyim ya da cümlede altı, hatta yedi kez kullanılan, yavaşça alçalan ve alçak olmayan ("alt eşik") vurgular vardır ("teraslı düzey" sistemleri).
Dilbilgisi Özellikleri: Çoğu Afrika dilinin çarpıcı bir dilbilgisi özelliği, tamlamaların isimden önce değil, sonra gelmesidir. Sözgelimi Svahili deyişi kisu kikubva kimoca kile çangu ("benim o büyük bıçağım"), sözcük sözcük çevrilirse "bıçak büyük o benim" olur. Bir cümledeki dilbilgisi öğelerinin sırası da dikkat çekicidir. İngilizce gibi bazı dillerde, fiili bir nesne izler; İgbo dilinde de kural budur: òzûrûmma ("o çaldı bir bıçak"). İgbo sözcüklerinin sırası, İngilizce çeviridekinin aynıdır ("he stole a knife"). Buna karşılık, Kpelle dilinde fiil, Türkçe'de olduğu gibi nesneyi izler, e kali ya (sözcük sözcük çevrilirse "o bir çapa aldı").
Nijer-Kordofan ailesinin her dalından bazı dillerde (Mande dalı dışında) isim sınıfları, uyuşması ya da bağdaşması vardır. Bu özellikle Bantu dillerinden Svahili'de görülür, Svahili'de özel isimlerin bir tekil öneki (m-) ve bir çoğul öneki (va-'vardır. Sözgelimi mtu ("bir kişi") ve vatu ("kişiler"). Ağaçlar ve başka birçok ismin bir tekil öneki (ki-) ve bir çoğul öneki vi-vardır. Sözgelimi kisu ("bir bıçak") ve visu ("bıçaklar").
Ayrıca başka tekil-çoğul çiftleri ve ma- önekiyle bir "sıvı kitle" sınıfı kullanılır. Sözgelimi maci("su") ve marufa ("petrol"). Her önek, hem ismi tamlayan sözcükler için, hem de yüklem, özne ve nesne işaretçileri için uygun bir bağdaşma öneki belirler. "O" anlamına gelen bir tamlayıcı için bağdaşma önekleri, şöyle gösterilebilir: mtu yule ("o kişi"), vatu vale ("o kişiler"), mti ule("o ağaç"), miti ile ("o ağaçlar") kisu kile ("o bıçak"), visu vi-le{"o bıçaklar"), maci yale("o su"). Bu sistemler dilden dile değişir (buna öneklerden çok, sınıf belirleyici soneklerin kullanımı da dahildir). Gene de Nijer-Kordofan dillerinde kolayca tanınabilecek benzerlikler yaygındır. Birçok Kva dilinde, isimlerde hiç tekil-çoğul karşıtlığı yoktur; ama, bir zamanlar önek oldukları düşünülen kalıntılar vardır: Sözgelimi, İgbo dilinde mpi("boynuz [bir hayvanın]"), ama òpi ("çalgı olarak kullanılan boynuz, kaval").
Afrika dilleri Sınıflaması
Afrika'da dört ana dil ailesi (belirli ata dillerinden inmiş olduğu varsayılan dil öbekleri) vardır: Hami-Sami, Nil-Sahra, Nijer-Kordofan ve Hoisan.
Hami-Sami: Afrika-Asya dilleri de denen Hami-Sami dilleri ailesi, belirgin bir dil öbeği sayılır. Çeşitli dilleri öncelikle Kuzey Afrika'da ve Etyopya ile Somali'de, ama aynı zamanda Afrika kıtası dışında da konuşulur. Çad dilleri denen dalı, Nijerya'nın kuzey kesiminde ve komşu bölgelerde konuşulur. Hausa dili, Çad dillerinin en yaygın biçimde konuşulanıdır ve Svahili'den sonra, Sahra-altı Afrika'nın ikinci en çok konuşulan dilidir: 10 -15 milyon arasında bir topluluk Hausa dili konuşur; ayrıca birçok topluluk Hausa'yı ikinci dil olarak kullanır.
Nil-Sahra: Nil-Sahra ailesindeki diller Büyük Sahra'da ve Büyük Sahra'nın hemen güneyinde, batıda Mali'den Nil havzasına kadar ve güneye doğru Uganda, Kenya ve Tanzanya'nın kuzey kesiminde konuşulur. Nil-Sahra ailesinin Songhay dalı, Nijer ırmağının büyük kıvrımı boyunca, Mali'den Nijer'in kuzeybatısına kadar yaygındır. Songhay dalı, tümü birbiriyle yakından ilintili olan ve her birini konuşanların birbirlerini anladığı Songhay, Dyerma ve Dendi dillerinden oluşur. Sahra dalı dilleri, öncelikle de Kanuri ve Teda dilleri, Nijerya'nın kuzeydoğu kesiminden kuzeye, Nijer ve Çad içinden geçerek Libya sınırına kadar uzanan alandaki halk tarafından konuşulur. Maban, Fur ve Koman dalları, küçük dallardır: Her biri yalnızca bir ya da birkaç dilden oluşur.
Nil-Sahra ailesinin son dalını Şari-Nil dilleri oluşturur. Çoğu az sayıda kişi tarafından konuşulan birçok Şari-Nil dili, Orta Sudan dil öbeğini oluşturur; Çad gölü dolaylarından Nil havzasına kadar dağılmış insanlar tarafından konuşulur. Doğu Sudan öbeği, öncelikle Nil dillerini içerir; Sudan'ın güney kesiminde, Nil havzası çevresindeki savana bölgesinde oturanlar tarafından konuşulan Dinka; Sudan'ın güney kesiminde de konuşulan Nuer ve Şilluk; Uganda'da konuşulan Açooli ve Lvo; Kenya'da konuşulan Nandi ve Suk; Tanzanya'nın kuzey kesiminde konuşulan Masai. Doğu Sudan dillerinin her biri birkaç yüzbin kişi tarafından konuşulur. İki küçük ve çevreyle ilişkisiz dille (Berta ve Kunama dilleri), Şari-Nil dalı tamamlanır.
Nijer-Kordofan: Üçüncü Afrika dil ailesini oluşturan Nijer-Kordofon dilleri, Senegal'den Kenya'ya ve güneye, Güney Afrika Cumhuriyeti'ne kadar aşağı yukarı bütün alanlarda konuşulur. Bu aile de iki alt aileye bölünür. Bunlardan Kordofan ailesi küçüktür ve beş dalı vardır: Koalib, Tekali, Talodi, Tumtum, Katla. Bunların tümü Sudan'ın güney kesiminde konuşulur. Ancak hiçbiri konusunda fazla bilgi yoktur; ayrıca büyük bir nüfus tarafından da konuşulmazlar. Buna karşılık, Nijer-Kongo alt ailesi. Afrika dillerinin çoğunluğunu içerir.
Nijer-Kongo alt ailesi, yedi, hatta sekiz daldan oluşur. Mande dalının, 6 000 yıl önce ana Nijer-Kongo grubundan ayrılan ilk dal olduğu aşağı yukarı kesindir. Mande dilleri Senegal'den Mali'ye, Liberya'ya ve Fildişi Kıyısı'na kadar Batı Afrika'nın büyük bir bölümünde konuşulurlar. Ama Vay dili konuşan bir topluluk bulunan Liberya dışında, Atlas okyanusu kıyısı boyunca konuşulmazlar. Çevreden kopuk Mande dilleri, Fildişi Kıyısı'nın doğu kesimi, Gana'nın batı kesimi, Burkina Faso'da (eski Yukarı Volta) ve Benin ile Nijerya'da konuşulur. Mandekan, Mande dillerinin en yaygın olanıdır. Daha çok, başlıca lehçelerinin adlarıyla tanınır (Bambara, Maninka ya da Malinke ve Dyula). Birkaç milyon kişi tarafından konuşulan öteki önemli Mande dilleri, Sierra Leone'deki Mende ile Liberya'daki Kpelle'dir.
Nijer-Kongo altailesinin ikinci dalı, Batı Atlantik dilleri dalıdır; altailenin oldukça belirgin iki öbeğini içerir; kuzey Batı Atlantik dilleri, güney Batı Atlantik dilleri (ya da Mel dilleri). Başlıca Mel dili, Sierre Leone'de konuşulan Temne'dir. Nijer-Kongo alt ailesinin kuzey Batı Atlantik dilleri arasında, Senegal dili ile Senagal'in başkenti Dakar'da başlıca dil olan Volof sayılabilir. Bununla birlikte aynı öbekten Pöl dili (Fulani, Fulbe ya da Fula da denir), en yaygın olarak konuşulan dildir ve özellikle Gine'nin kuzey kesiminde kalabalık bir nüfus tarafından yaygın biçimde konuşulur. Ayrıca 2 400 km kadar doğuda, Nijerya'nın kuzey kesimi ile Kamerun arasında da yaygın bir dildir. Bu aşırı uçlar arasında da kalıcı Pöl yerleşim bölgeleri vardır, Pölce konuşan bir başka büyük grup, yarı göçebe sığır çobanlarıdır. Birçok Batı Atlantik dili, Senegal ile Liberya arasındaki bölgede, Atlas okyanusu kıyısında ya da bu kıyının yakınında küçük insan toplulukları tarafından konuşulur.
Nijer-Kongo alt ailesinin Kru dalı, Liberya'nın güneydoğu kesiminde ve Fildişi Kıyısı'nın güneybatı kesiminde konuşulan 30 dilden oluşur. Bunların belki de en yaygın olarak konuşulanı, Liberya'da Krahn, Fildişi Kıyısı'ndaki Gere adı verilen dildir. Bassa, Kru, ve Grebo dilleri Liberya'da, Bete dili de Fildişi Kıyısı'nda daha yaygındırlar.
Nijer-Kongo altailesinin Gur ya da Volta dili dalı, Batı Afrika'nın iç bölümlerinde, Mali'nin doğu kesimi ile Fildişi Kıyısı'nın kuzey kesiminden Benin'in kuzey kesimi boyunca uzanan alanda konuşulur. En yaygın kullanılan Gur dili, Moore'dir: Burkina Faso'da Mosi halkı tarafından konuşulur. Bu dalın öteki dilleri arasında Gurma, Dagomba, Kabre, Senufo ve Bariba dilleri sayılabilir.
Nijer-Kongo altailesinin Kva dalından diller, Fildişi Kıyısı'nın orta kesiminden Kamerun'a kadar güneye bakan Atlas okyanusu kıyısı boyunca ve genelde içeri doğru uzanan birkaç yüz kilometre boyunca konuşulurlar. Başlıca Kva dilleri arasında, Fildişi Kıyısı'nda Baule, Gana'da Fante, Tvi ve Aşanti dahil Akan, Gana'da ve Togo'da Eve, Benin'de Fon (bu son ikisinin tek bir dil olabilecekleri de düşünülmektedir), Nijerya'da Yoruba ve İgbo (ya da İbo) sayılabilir. Yoruba ve İgbo, bu dillerin en yaygın olanlarıdır: Yoruba batıda, İgbo da doğuda.
Adamava-Doğu dalının dilleri Nijerya'nın kuzeydoğu kesiminden doğuya, Sudan'a, neredeyse Büyük Sahra'ya kadar kuzeyelve Zaire'nin kuzeyinin en ucuna kadar güneye uzanan alanda konuşulurlar. Bu alanın büyük bir bölümünde, söz konusu diller, Nil-Sahra ailesinin Şari-Nil dilleriyle karışmışlardır. En batıda, Hami-Sami ailesinin Çad dilleri konuşulur. Adamava-Doğu dillerinin çoğu, nispeten az sayıda kişi tarafından konuşulurlar ve çoğu henüz belirgin dil özelliklerini kazanmamışlardır. Zande dili Zaire'nin kuzey kesiminde ve Sudan sınırı yakınındaki bölgesinde konuşulur; ayrıca, Orta Afrika Cumhuriyeti'nde konuşulan, Zaire'nin kuzey kesiminde konuşulan Ngbandi'den türeme Sango, Güney Afrika Cumhuriyeti'nde ve bir ölçüye kadar Çad'da, ticarette ve yönetimde yaygın bir dildir.
Nijer-Kongo'nun altailesinin Benue-Kongo dili,Nijerya'nın kuzey ve güney kesimlerinde küçük topluluklar tarafından konuşulan çok sayıda dil ile Nijerya'dan Kenya'nın kuzey kesimine ve Kap'a kadar Afrika'nın güney çıkıntısında konuşulan aşağı yukarı bütün dilleri içerir. Bunların en tanınmışı Bantu dilleri altöbeğidir. Bantu dışında en yaygın konuşulan dil, Nijerya'daki Tiv'dir. Konuşuldukları alanın çok büyük olması, ayrıca, Bantu dili sayılabilecek çok sayıda dilin bulunması ve bunları konuşan insanların çok kalabalık olması nedeniyle, eski dönemlerden bu yana, Bantu dillerinin bağımsız bir dil ailesi oluşturdukları düşünülmüştür: Afrika'da en yaygın biçimde kullanılan dillerin üçte birinden çoğu, Bantu dilidir. Ancak, dilbilim ilişkileri açısından, Bantu dilleri, Benue-Kongo dalı içinde çok fazla büyümüş bir alt öbekten başka şey değildir.
Konuşanlar tarafından kullanıldığı biçimiyle, Bantu dillerinin çoğu, bir önek ve bir gövdeden oluşur. Sözgelimi, genellikle "Svahili dili" denen dil, aslında KiSvahili'dir. Bu kullanıma göre, her biri bir milyon ya da bir milyonu aşkın kişi tarafından konuşulan aşağıdaki Bantu dilleri ayırt edilir: Ki, Kongo ve LiNgala (Zaire); Umbundu (Angola); konuşanların büyük ölçüde karşılıklı anlaşabildiği İsiZulu ve İsiKshosa (Güney Afrika Cumhuriyeti); gene konuşanların büyük ölçüde karşılıklı anlaşabildiği SeSotho, SePedi, SeSvana (Lesotho, Botsvana, Güney Afrika Cumhuriyeti); ÇiŞona (Zimbabve); ÇİBemba (Zambiya ve Zaire); ÇiNyanca (Malavi); ŞİTsva (Mozambik); konuşanların büyük ölçüde karşılıklı anlaşabildiği KinyaRuanda ve KiRundi (Burundi ve Ruanda); LuGanda (Uganda); GiKikuyu (Kenya); KiSvahili (Tanzanya, Kenya ve bir ölçüde Uganda ile Zaire). Bu dillerden en yaygını KiSvahili'dir. Ancak, 20-30 milyon konuşanının büyük çoğunluğu için, akıcı biçimde konuşabildikleri halde, Svahili bir ikinci dildir.
Hoisan Dil Ailesi: Afrika'nın dördüncü ve en küçük dil ailesini oluşturan Hoisan dillerinin çoğu, Güney Afrika Cumhuriyeti'nde San Buşmenleri ve Hoyhoy Hotantoları tarafından konuşulur. Bunların arasında, Namalar gibi sığır yetiştiren birkaç topluluk ve Botsvana ile Namibya'da Kalahari çölünde yaşayan toplayıcı topluluklar da vardır. Bu toplulukların çoğu, belirgin dilleri konuşan, nüfusları yüzden aztopluluklardır. Hoisan dil ailesine, Tanzanya'nın kuzey kesimindeki Sandave ve Hatza dilleri de girer. Dil ilişkileri üstüne bir inceleme, Hoisan dillini konuşanların çoğunun, çevreyle ilişkileri kesilmiş olduğunu da ortaya koyar. Zaire ve Kamerun'da bulunan Pigme topluluklarının çoğunun, komşularının Nijer-Kongo dillerini benimsemiş Hoisan dili konuşan halklar oldukları düşünülmektedir.