ANIT
Bir kişinin, olayın ya da tarihsel bir dönemin anısını yaşatmak amacıyla yapılan heykel ya da yapılara anıt denir. Örneğin, Mısır piramitleri çok eski zamanda yaşamış ve oraya gömülmüş olan firavunların (kralların) anılarım yaşatır. Roma’daki büyük zafer takları Romalı generallerin, Paris’teki ünlü Zafer Anıtı (Arc de Triomphe) ise Napolyon ordularının zaferleri anısına yapılmıştır. Avrupa’nın hemen hemen bütün köy ve kasabalarında savaş sırasında ölen asker ve sivillerin anısına adanmış savaş anıtları vardır. Batıda birçok savaş anıtı taş sütun ya da haç biçimindedir. Londra’da Whitehall’daki Kenotaf (boş lahit) en ünlü savaş anıtlarından biridir.
Meydan ve caddelerdeki bazı anıtlar tek bir kişinin anısına yapılmıştır. Ankara ve Türkiye’ nin öteki kentlerindeki Atatürk, Washington kentindeki George Washington anıtları, Londra’nın Trafalgar Meydam’ndaki Nelson Sütunu bunlardandır.
Mezarlar ve Tapmaklar
“Anıt” sözcüğü geçmiş zamanları anımsatan bir yapıt anlamına geldiği için, tarihöncesi çağlarda yaşamış olan insanların taş ya da topraktan yaptığı yapılar için de kullanılır. Avrupa’nın kuzeyinde ve batısındaki tarihöncesi taş anıtların iki farklı tipi vardır. Bunlar ya mezar ya da tapınaktır. Mezarların üstü başlangıçta bir toprak tepecikle kaplıydı, ama bunlar daha sonraki yıllarda ya yağmur sularıyla çözülüp sürüklenmiş ya da topraklar tarım alanlarına dönüştürülürken yok olmuştur. Günümüzde bunlardan geriye kalanlar, içlerine ölülerin konduğu taştan yapılmış oda ya da bölmelerdir. Bu tür taş anıtlara megalitler denir. Megalit, Yunanca “büyük” anlamına gelen megalo ve “taş” anlamına gelen lithos sözcüklerinden türetilmiştir. Dünyanın birçok yerinde megalitler vardır ve yaklaşık 6.000 yıl önce yaşamış insanlarca yapılmıştır.
Bazı mezarlar galeri mezar olarak adlandırılır. Çünkü ölülerin gömüldüğü yer alçak ve uzun bir oda ya da galeri biçimindedir. Galeri mezarlar dikine konmuş taş bloklar ve bunların üzerine tavan diye yerleştirilmiş başka taş bloklardan oluşur.
Başka bir mezar türü de geçit mezarlardır. Böyle adlandırılmalarının nedeni, ölülerin gömüldüğü salonun dışarıya alçak ve uzun bir geçitle bağlanmış olmasıdır. Geçit mezarları örten höyük büyük taşlarla çevrilidir. Geçit mezarlar, galeri mezarlar gibi, birden çok ölü için kullanılmıştır. Ama geçit mezarlar çok daha sonra, maden kullanmaya başlamış insanlarca yapılmıştır. Geçit mezarların en güzel örneklerinden biri İskoçya açıklarında, Orkney Adaları’ndaki Maeshowe’dur. Bunun, kubbe biçiminde çatısı olan büyük bir orta salonu ve bu salona açılan, içine ölülerin konduğu üç küçük odası vardır.
Başka bir mezar türü de geçit mezarlardır. Böyle adlandırılmalarının nedeni, ölülerin gömüldüğü salonun dışarıya alçak ve uzun bir geçitle bağlanmış olmasıdır. Geçit mezarları örten höyük büyük taşlarla çevrilidir. Geçit mezarlar, galeri mezarlar gibi, birden çok ölü için kullanılmıştır. Ama geçit mezarlar çok daha sonra, maden kullanmaya başlamış insanlarca yapılmıştır. Geçit mezarların en güzel örneklerinden biri İskoçya açıklarında, Orkney Adaları’ndaki Maeshowe’dur. Bunun, kubbe biçiminde çatısı olan büyük bir orta salonu ve bu salona açılan, içine ölülerin konduğu üç küçük odası vardır.
Hıristiyan dünyasında kilise anıtlarının tarihi 12. yüzyıla kadar gider. Zengin insanlar taş lahitlerde kilisenin içinde gömülürlerdi. 13. yüzyılın sonlarında, ölmüş kişilerin insan boyutunda heykelleri lahtin üzerine yatmış durumda, elleri dua eder gibi birleştirilmiş olarak yapılırdı. Daha sonra kişiler, adları pirinç levhalara yazılarak anıldı. Bu levhalar kilisenin taş duvarına yerleştirilirdi.
Türkler'de Anıt
Türkler, İslam dinini benimsemeden önce de, yaşadıkları dönemlerin ünlü kişilerini, kazanılan savaşları simgeleyen anıtlar yapmışlardır. Bunlardan günümüze kalmış en ünlüsü Orta Asya’daki Orhun Anıtlaridır (bak. ORHUN ANITLARI).
Türkler Anadolu’yu yurt edindikten sonra da günümüze kadar ulaşan anıtsal nitelikte cami, köprü, han, hamam, medrese gibi yapılar yapmış, mezar taşları süslemelerine önem vermişlerdir. Selçuklu mezar taşlarının üzerinde insan, hayvan ve kuş figürleri vardır. Osmanlı mezar taşları ise bitki ve mimari figürlerle bezenmiştir. Osmanlı mezar taşlarından kişinin toplumsal konumu da anlaşılabilirdi.
Kurtuluş Savaşı’ndan sonra anıt yapımında hızlı bir çoğalma oldu. Hemen hemen bütün kentlerde Atatürk’ü, Kurtuluş Savaşı’m, halkın savaştaki kahramanlıklarını simgeleyen anıtlar dikildi. Çanakkale Zafer ve Meçhul Asker Anıtı ile Atatürk’ün gömülü olduğu Anıtkabir (bak. ANITKABİR) bunların önde gelenlerindendir.
