Asalak Ayıklayıcı Balıklar
ASALAK AYIKLAYICI BALIKLAR, Birçok hayvan gibi balıklar da asalakların saldırısına uğrayabilir. Çoğu kez bit gibi küçük canlılar derilerine, pullarına ya da solungaçlarına yapışarak balıkların eti ve kanıyla beslenir (bak. Asalak ve Çürükçül CanlIlar). Asalak ayıklayıcı balıkların görevi, adlarından da anlaşılacağı gibi bu asalaklan temizlemektir. Bu küçük balıklar daha büyük balıkların sırtında yüzerek dışasalakları, ölü deri parçalarını ve pullan, yaralardaki pislikleri büyük bir ustalıkla ayıklayıp yerler. Hatta bazı asalak ayıklayıcıların balığın ağzına ve solungaç boşluklanna girerek buralardaki küçük zararlılan temizlemesi de olağandır.
Bilim adamları, asalakların konağı olan büyük balıkların kendilerini küçük balıklara temizletmek üzere belli yerlerde sıraya girdiklerini anlatan öykülere uzun zaman inanmak istemediler. Ama 1940’larda çekilen ayrıntılı bir belgesel film bu öykülerin doğru olduğunu gösterdi. O günden beri de bu konuda pek çok bilimsel araştırma yapıldı.
Asalak ayıklayıcı balıkların büyük bölümü tropik denizlerde, özellikle mercan kayalıklarının çevresinde yaşar. Bunların çoğu canlı renklerle bezenmiş küçük ve ince yapılı balıklardır. Örneğin lapinagillerin birçok türü büyük balıkların asalaklarını ayıklayarak beslenme alışkanlığındadır. Ayrıca bazı berberbalığı ve melekbalığı türleri de asalak ayıklayıcı olarak tanınır. Tatlı su balıkları arasında çok yaygın olmayan bu davranış, Asya denizlerinde yaşayan bir sihlid türünde (Eutroplus maculatus) gözlenmiştir.
Sualtında çekilen filmlerde, asalaklarını temizletmek isteyen balıkların tıpkı bir berber dükkânının ya da bir temizlik istasyonunun önünde kuyruğa giren müşteriler gibi bazı yerlerde toplandıkları açıkça görülüyordu. Balıkları bu “temizlik istasyonuna çeken şey, büyük olasılıkla asalak ayıklayıcının yaşadığı bir oyuğun yakınındaki renkli bir mercan kolonisi ya da bir denizşakayığıdır. Asalak ayıklayıcılar da bir yandan baş aşağı dans ederek ya da kuyruklarının üstünde dik durup sallanarak “müşteri çekmeye” çalışırlar.
Büyük balıklar bu gösteriyi ilgiyle izleyerek sıranın kendilerine gelmesini sabırla beklerler. Bunlardan bazıları derinlerde yaşayan balıklardır ve yalnızca temizlenmek için sığ sulara yüzmüşlerdir. Bazıları da sürüden bir süre için ayrılarak temizlenmeyi bekleyen sığ su balıklarıdır. Asalakların konağı olan balık genellikle temizlikçi balıktan çok daha büyüktür ve onu kolayca yiyebilir. Ama, tam tersine, asalak ayıklayıcının rahatça çalışabilmesi için yüzgeçlerini uzatıp ağzını ve solungaç kapaklarını açarak hareketsiz durur.
Asalak ayıklayıcı, büyük balığın çevresinde yavaş yavaş dolanarak cımbıza benzeyen ince ağzı ve keskin dişleriyle istenmeyen maddeleri koparır. İşini bitirdiğinde, asalaklarından temizlenen balığın yerini sıradaki bir başka balık alır. Bazen çok iri balıkları temizlemek için birkaç asalak ayıklayıcı aynı anda çalışmaya koyulur.
Asalak ayıklayıcı balıklar iki yönleriyle bilim adamlarının ilgisini çeker. Birincisi büyük balıklarla aralarındaki ilginç ilişkidir; bu ilişkiden her ikisi de yararlanır. Kendini temizleten büyük balık asalaklarından ve üstündeki öbür yabancı maddelerden kurtulurken, asalak ayıklayıcı balık da yiyecek gereksinimini en kolay yoldan karşılamış olur. İki canlının da yararına olan bu ilişkiye ortakyaşama denir.
Asalak ayıklayıcı balıkların biyoloji açısından ilginç olan ikinci yönü, aralarında akrabalık ilişkisi olmamasına karşın çoğunun birbirine benzemesidir. Aynı yaşama ve beslenme biçimini sürdüren bu balıklar sonunda birbirlerine benzeyecek biçimde evrim geçirmişlerdir. Bu olay “daralan evrim”in ilginç bir örneğidir.
Bazı balıklar da avlarına yaklaşmak için asalak ayıklayıcı balıkları taklit ederler. Örneğin temizlikçi lapinalardan Labroides dimidiatus'a çok benzeyen kılıç dişli horozbina (Aspidontus taeniatus), görünüşüne aldanıp temizlenmeyi bekleyen büyük balıkların solungaçlarından parçalar koparıp kaçar.