AY VE GÜNEŞ TUTULMASI
Ay Dünya nin çevresinde dolanırken Dünya’nm gölgesine girerse Güneş’ten gelen ışınlan alıp yansıtamayacağı için karanlıkta kalır. Bu olaya Ay tutulması denir. Güneş tutulması ise, dolanımı sırasında tam Dünya ile Güneş arasındaki bir noktaya gelen Ay’ın güneş ışığını engellemesinden kaynaklanır. Öbür gökcisimleri de başka bir gökcisminin gölgesinde kalarak Dünya’dan görülmez olduğunda gene tutulma olayı söz konusudur. Örneğin bazen Jüpiter’in gölgesi uydulannm üzerine düşerek bu uyduların görülmesini engeller.
Ay Tutulması
Dünya’nın uydusu olan Ay ışıklı bir gökcismi değildir, yalnızca Güneş’in ışığını yansıtır. Ama Dünya çevresindeki yörüngesinde dolanırken bazen öyle bir konuma gelir ki kendisi ile Güneş arasına girerek ışığını kesen Dünya'nın gölge konisinde kalır. Bu olayın gerçekleşebilmesi için Ay’ın dolunay evresinde, yani Dünya’nm Güneş’e dönük olan yüzünün arkasında bulunması gerekir. Dünya’nm gölgesinden çıkıncaya kadar neredeyse görünmez olan Ay, soluk kırmızı ışıklı bir daire biçiminde seçilebilir. Bu hafif aydınlığın nedeni, Dünya’nm atmosferinden geçerken kınlan (sapan) bazı güneş ışınlarının Ay’a kadar ulaşabilmesidir.
Güneş, Dünya ve Ay aynı doğrultu üzerinde bulunmadıklan zaman Ay tutulması parçalı olur; ama Güneş’teki gibi halkalı tutulma Ay’da hiçbir zaman görülmez. Bir yıl içinde en çok üç Ay tutulması olabilir, bazı yıllarda ise Ay hiç “tutulmaz”. Tutulma olayı Ay’ın gökyüzünde görülebildiği her yerden izlenebilir.
Güneş Tutulması
Ay Güneş ile Dünya’nın tam arasına girdiğinde, bize Güneş’ten çok yakın olan Ay’ın yuvarlak gölgesi sanki Güneş’i bütünüyle örtmüş gibi gözükür. Dünya’dan bakıldığında Ay ile Güneş aynı büyüklükte görünüyorsa bu tam tutulmadır. Bu tutulmada Ay’ın gölgesi Dünya’nm belli bir bölgesine düştüğü için o bölge güneş ışığını alamaz. Güneş tutulması etkileyici bir olaydır. Ay Güneş’in önünden geçerken yavaş yavaş onu örtmeye başlar ve sanki Güneş’ten bir parça kesilip çıkanlmış gibi gözükür. Sonunda Güneş tümüyle gözden kaybolduğu için gökyüzü kararır, hava serinler. Bu yapay gecede gökyüzündeki bazı parlak yıldızlar ışıldamaya başlar. Güneş gözden kaybolurken, karanlık Ay yuvarlağının çevresinde birden parlak ışık demetleri belirir. Bunun nedeni, Ay’ın engelleyemediği ışıklı Güneş tacıdır (bak. Güneş). Birkaç dakikalık bir karanlıktan sonra Ay’ın kenarında bir boncuk dizisi gibi sıralanmış ışıklı noktalar görülür. İlk kez İngiliz astronomi bilgini Francis Baily (1774-1844) gözlemlediği için “Baily boncuklan” * denen bu parlak beneklerin nedeni, Ay yüzeyindeki vadilere ve dağlara çarparak kınlan güneş ışıklandır. Bir süre sonra Güneş’in bir yanı hilal biçiminde belirir ve Ay Güneş’in önünden bütünüyle çekilip gittiğinde yeryüzü yeniden gün ışığına kavuşur.
Ay ile Güneş Dünya'ya göre aynı yanda bulunduğu zaman Ay’ın Dünya'ya dönük olan yüzü karanlıktır. Bu yüzden Güneş tutulması yalnız yeniay evresinde gerçekleşir. Ama Ay Dünya’nın çevresinde dolanırken, Dünya ile Güneş’i birleştiren görüş çizgisinin genellikle üstünden ya da altından geçtiği için her yeniay evresinde Güneş tutulması olmaz.
Parçalı ve Halkalı Güneş Tutulmaları
Bütün Güneş tutulmalan tam tutulma değildir. Bazen Ay ve Güneş yuvarlaklarının görüntüsü tam üst üste çakışmadığı için Güneş’in yalnızca bir bölümü karanr; bu olaya parçalı tutulma denir. Halkalı tutulma denen olayın nedeni ise Ay’ın yörüngesinin daire değil elips biçiminde olmasıdır. Bu yüzden Ay yörüngesinde dolanırken Dünya’ya bazen daha yakın, bazen daha uzak olur. Dünya’dan en uzakta bulunduğu noktadayken, tam Güneş’in önüne geçse bile bütün Güneş yuvarlağını örtemeyecek kadar küçük gözükür. Böylece Güneş’in yalnızca ortası kararırken, Ay yuvarlağının çevresinde bir ışık halkası kalır.
TUTULMA SIRASINDA GÜNEŞ E ÇIPLAK GÖZLE BAKMAK SON DERECE TEHLİKELİDİR. Çünkü güneş ışınları gözün duyarlı dokularını örseleyerek körlüğe yol açabilecek kadar güçlüdür. Bu yüzden yalnız tutulmayı izlemek için değil HİÇBİR ZAMAN GÜNEŞ E DOĞRUDAN ÇIPLAK GÖZLE, ÖZELLİKLE DE DÜRBÜN YA DA TELESKOPLA BAKILMAMALIDIR.
Güneş tutulması Dünya'nın her yanından aynı biçimde görülmez. Yalnız Ay’ın gölgesinin düştüğü dar bir kuşakta tam tutulma gözlenebilirken, bu kuşağa yakın yerlerde olay ancak parçalı tutulma biçiminde izlenir. Kuşağın uzağındaki yerlerde ise hiç görülemez.
Astronomlar Güneş tutulmasının zamanını, ne kadar süreceğini ve Dünya’nm nerelerinden görülebileceğini tam ve doğru olarak önceden söyleyebilirler. Güneş tutulmaları çok uzun sürmez. Çünkü, bir yandan Ay kendi hareketi nedeniyle Güneş’in bulunduğu doğrultudan uzaklaşırken, bir yandan da Dünya’nın dönmesi nedeniyle Av ın Dünya üzerine düşen gölgesi yer değiştirir. Tam tutulmanın gerçek süresi, yani Güneş yuvarlağının tümüyle kararıp yalnızca Güneş tacının görülebildiği süre, Dünya’nm neresinden izlenirse izlensin hiçbir zaman yedi buçuk dakikayı geçmez. Ama Ay yuvarlağının görüntüsünün Güneş yuvarlağına ilk değdiği andan başlayıp tümüyle ayrıldığı ana kadar dört saatlik bir süre geçebilir.
Her yıl en az iki Güneş tutulması olur; ama parçalı ve halkalı tutulmalarla birlikte bu sayı beşe çıkabilir. Bir zamanlar astronomlar Güneş’in dış bölümlerini ve tacını incelemek için oldukça seyrek görülen tam tutulma olayını beklerlerdi. Oysa bugün Güneş diskinin kör edici ışığım engelleyebilen özel aygıtlarla Güneş tacı her an incelenebiliyor.
