Çöl
Çöl, aşırı kurak ve bitki örtüsü seyrek, geniş bir alandır. Çöllerin bir kum denizini andırdığı sanılırsa da, kum çölleri yeryüzündeki toplam çöl alanının ancak küçük bir bölüm ünü oluşturur.
Yıl boyunca, özellikle gündüzleri aşırı sıcak ve kurak olan Kuzey Afrika’daki Sahra Çölü dünyanın en büyük çölüdür. Orta Asya’da yer alan Gobi ve Tarım çölleri ise yazın çok sıcak olur ve hemen hemen hiç yağış alm az; kışın ise dayanılm az soğukluktadır. Kuzey Buz Denizi’nin çevresindeki soğuk tundra alanları “soğuk çöl” olarak tanımlanır. Yazın karlar eriyince altından yosunlar ve çeşitli bitkiler çıkar.
Çöller genellikle yağm ur alm ayan yörelerde oluşur. Bununla birlikte, yağış alan bazı bölgelerde sıcak rüzgârların yağmurun eredeyse toprağa değerken buharlaştırması ya da yağışın kumlu ve taşlı topraktan hızla süzülerek, bitki köklerinin ulaşamayacağı derinliklere sızması da kuraklık yaratarak çölleşmeye neden olabilir.
Çöl yüzeyleri çok çeşitlidir. Bazı çöllerde toprak dokusunu kökleriyle sağlamlaştıracak herhangi bir bitki örtüsü bulunm adığından, aşırı ısı değişikliğinin etkisiyle çatlayıp ufalanan toprak güçlü rüzgârlarla savrularak “kumul” adı verilen kum tepecikleri oluşturur. Bazen de rüzgâr toprağın yüzeyindeki kumu sürükleyerek, geriye çakıl ve kırık taşlardan düz bir alan bırakır; buna çöl kaldırımı denir. Yazın göller kuruduğunda, aşırı ısının etkisiyle kavrulmuş, bataklık çölü denen bir alan oluşur.
Büyük çöllerin çoğu, gündüzlerin herzaman sıcak geçtiği tropik iklim kuşağının kurak bölgelerinde yer alır. Örneğin Afrika’daki Sahra ve Kalahari çölleri; Arabistan Yarımadası’ndaki çöller; Hindistan’daki Büyük Hint Çölü bu kuşakta yer alırlar. Orta Asya ve Avustralya’nın iç bölgelerinde, okyanuslardan esen nemli rüzgârların ulaşamadığı yerlerde de çöller oluşur. Alizeler’in karadan denize estiği yerlerde de çöllere rastlanır. Güney Amerika’nın güney ucunda yer alan Patagonya bölgesi, And Dağları nedeniyle Büyük Okyanus’tan esen nemli rüzgârların getirdiği yağışlardan yararlanamadığı için, kurak bir alana dönüşmüştür. Kuzey Amerika’nın iç bölgelerinde, Kayalık Dağlar’ın doğusunda yer alan çöller de aynı biçimde oluşmuştur. Bu çöl bölgesi ABD’nin Arizona, Nevada, Utah ve New Mexico eyaletleriyle birlikte, Meksika’nın kuzeyindeki geniş bir alanı da içine alır.
Çöllerden akarsu doğmaz. Çöllere giren akarsular da ya buharlaşma yüzünden yok olur ya da denize çıkışı olmayan tuzlu göllerde son bulur. Akarsuların oluşabilmesi için yağışın, buharlaşma ve toprağın alt katmanlarına süzülme nedeniyle ortaya çıkan su kaybından daha fazla olması gerekir. Çok yağış alan yerlerden doğan ve bu nedenle suyu bol olan Nil, İndus ve Colorado gibi ırmaklar büyük çöllerin içinden geçseler de denizlere ulaşırlar.
