Hava Durumu
Günün herhangi bir anında belirli bir bölgeyi etkisi altına alan sıcaklık, nem, bulut, yağış, rüzgâr gibi çeşitli atmosfer koşullarına hava durumu denir. Hava durumu atmosferin geçici ve anlık özelliğidir. Oysa iklim, sürekli değişen hava durumunun “ortalama özelliklerini ya da uzun dönemde yaşanan bütün meteoroloji olaylarının genel yapısını yansıtır. Bu nedenle, mevsim normallerinin çok dışında olmasa bile, anlık ya da günlük hava durumuna bakarak bir yerin iklimi konusunda doğru bir yargıya varılamaz.
Hava koşulları yaşantılarını doğrudan etkilediği için, insanlar en eski zamanlardan beri hava durumunu izleyerek geleceğe yönelik tahminlerde bulunmaya çalışmışlardır. Günümüzde hava tahminleri, insanın doğaya yenik düşmeden bütün etkinliklerini sürdürebilmesine yardımcı olur. Örneğin günler ya da haftalar öncesinden yapılan doğru tahminler ekonomik verimliliğin artmasında önemli bir etkendir. Büyük bir soğuk hava kütlesinin geleceği önceden biliniyorsa, enerji santralları üretimlerini artırmak için hazırlık yapabilir; çiftçiler toprağı ekip biçme zamanını buna göre planlayabilir; gemilerin ve uçakların rotası yaklaşan bir fırtınaya yakalanmayacak biçimde düzenlenebilir.
Meteoroloji istasyonlarında, hava durumunu saptamak üzere çeşitli ölçü ve kayıt aletleri kullanılır. Bunların başlıcaları atmosfer basıncını ölçen barometre, hava sıcaklığını ölçen termometre, rüzgârın hızını ve yönünü ölçen anemometre ile havanın nemini ölçen higrometredir. Ayrıca atmosferin üst katmanlarından veri toplamak için, bu ölçü aletleriyle donatılmış meteoroloji balonları atmosfere gönderilir. Balondaki radyo vericileri yapılan ölçümleri meteoroloji istasyonlarına aktarırken balonlar da radarla izlenerek ölçüm yapılan yerler belirlenir. Bu bilgi kaynaklarından derlenen milyonlarca veriyi değerlendirebilmek için, hava tahminlerinde bilgisayar kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Her ülke kendi bölgelerindeki hava durumuyla ilgili bilgileri öbür ülkelere aktarır; okyanuslarda dolaşan meteoroloji gemileri okyanuslarla ilgili raporları, uzaya fırlatılan uydular da atmosfer koşullarına ilişkin gözlem raporlarını gönderir. Bütün bu bilgiler bir bilgisayar ağında depolanırken iletişim güçlüğünü önlemek üzere ortak simgeler kullanılır.
Hava Durumu Değişiklikleri
Hava durumunu belirleyen en önemli etkenlerden biri gökyüzünün açık ya da bulutlu olmasıdır. Yükselen ve yükseldikçe soğuyan su buharının yoğunlaşmasıyla bulutların oluştuğunu biliyoruz. Uydulardan çekilen fotoğraflardan, atmosferin belirli bölgelerinin hemen her zaman bulutlu, öbür bölgelerin genellikle bulutsuz olduğu görülebilir. Orta enlem kuşağındaki bulutlar çoğu zaman burgaç ya da girdap biçimindedir ve bu burgaçsı kümelerin arasında bulutsuz alanlar yer alır. Ekvatora yakın bölgelerde ise bulutlar ekvatora hemen hemen paralel kırık bir çizgi oluşturacak biçimde toplanma eğilimindedir. Orta enlem kuşağındaki ve ekvator yakınlarındaki bulutlar, atmosferin başka yerlerinden kopup gelen havanın yükselmesi sonucunda oluşur ve yüzeysel alçak basınç bölgeleriyle bir arada bulunur.
Orta enlem kuşağındaki bulutlu ve bulutsuz hava burgaçları sürekli hareket halinde olduğu için bu enlemlerde hava durumu oldukça sık değişir. Hem alçak basınç alanındaki bulutlu burgaçlar (siklonlar), hem de yüksek basınç alanındaki bulutsuz burgaçlar (antisiklonlar) değişik yönlerden gelen büyük hava kütlelerinin karşılaşmasıyla oluşur ve her biri kendi ekseni çevresinde bir burgu gibi dönerek hareket eder. Siklon ve antisiklonlarda hava durumu büyük ölçüde bu hava kütlelerinin geldiği yere ve siklon ya da antisiklon içinde uğradığı değişikliğe bağlıdır. Ayrıca, binlerce kilometre öteden gelen bu hava kütlelerinin bazen günlerce süren yolculukları sırasında geçirdikleri değişiklikler de hava durumunu etkiler. Bu değişiklikleri belirleyen önemli etkenlerden biri de, hava kütlelerinin yolunun karalar ya da denizler üzerinden geçmesidir. Örneğin Türkiye’nin büyük bölümünde, soğuk ya da sıcak karalar ve denizler üzerinden geçerek gelen hava kütleleri nedeniyle kış ve yaz ayları arasında önemli sıcaklık farkları görülür. Kuzeydeki Baltık Denizi üzerinde oluşan siklonlar kışın Polonya ve Ukrayna gibi soğuk karalardan geçerken iyice soğuyup nemlendiği için, Türkiye’nin kuzey bölgelerine ulaştığında şiddetli karayel, yıldız ve yıldız-poyraz fırtınaları ile kar yağışı getirir. Kış aylarında Karadeniz ve Marmara bölgelerinde görülen sürekli kar yağışının nedeni, Balkanlar üzerinden gelen bu soğuk hava kütleleridir. Oysa Adriya gibi ılık bir denizin üzerinde oluşan ve Yunanistan ile Ege Denizi’ni geçerek Anadolu’nun batı kıyılarına ulaştığında ikiye ayrılan siklonların kuzeye yönelen kolu özellikle Marmara Bölgesi’nde güneybatıdan esen lodos rüzgârıyla havayı ısıtır ve bol yağmur getirir. Aynı hava kütlesinin güneye yönelen kolu da Akdeniz kıyılarında ılık ve yağışlı havaya yol açar. Türkiye’nin büyük bölümünü etkisi altına alan üçüncü önemli hava kütlesi ise yazın Basra Körfezi üzerinde oluşan siklondur. Kuzeybatıya yönelen bu nemli ve sıcak hava kütlesi çöllerin üzerinden geçerken giderek ısınır ve nemini büyük ölçüde yitirir. Bu hava hareketinden doğan kuru ve sıcak rüzgârlar ülkeyi etkilediği sürece havanın çok ısınmasına neden olur.
Çok değişik bölgelerden gelen hava kütlelerinin etkisinde kaldığı için Kuzeybatı Avrupa’da da hava durumu çok değişkendir. Benzer hava koşullarının bir haftadan daha uzun sürdüğü çok ender görülür. Bu ülkelerde oldukça sık yaşanan ılık ve nemli havanın kaynağı, Atlas Okyanusu üzerinden geçerek güneybatıdan gelen hava kütleleridir. Kuzeyden gelen soğuk ve nemli hava ise kışın Avrupa’ya kar götürür. Doğudan esen ve bazen Sibirya üzerinden geçerek bu bölgeye ulaşan rüzgârlar ise her zaman kuru olduğu için kışın havanın çok soğumasına yol açar.
Değişik sıcaklıktaki iki hava kütlesi bir siklon içinde hareket ederken birbirine yaklaşarak karşılaşırsa, aralarında cephe denen bir ara yüzey oluşur. Bu cephenin bir yanındaki sıcak ve nemli hava kütlesi genellikle soğuk havanın üzerine doğru yükselerek bulut ve yağmur oluşumuna yol açar. Yurdumuzdaki hava değişikliklerinin nedeni de çoğu kez bu cephe sistemlerinin etkisinde kalmasıdır. Özellikle kutupsal soğuk cephe ile tropik ve astropik sıcak cephelerin Akdeniz üzerinde karşılaşması karmaşık hava hareketlerinin kaynağıdır.
Zaman zaman denizlerin üzerinde oluşan şiddetli fırtınaların (kasırgaların) karalara doğru ilerlemesi büyük yıkımlara yol açar. Oysa, her ikisi de bulutlu olan tropik iklim kuşağı ile orta enlemlerdeki ılıman iklim kuşağı arasındaki bulutsuz astropik iklim kuşağında hava kütleleri son derece durgundur. Dünyadaki çöllerden çoğu, örneğin Sahra Çölü bu kuşakta bulunur. Havanın genellikle açık ve bol güneşli olduğu bu kuşakta sıcaklık gündüzleri çok yüksektir ve doğal olarak çok az yağış düşer.
METEOROLOJİ maddesinde atmosfer hareketleri ve meteoroloji uzmanlarının bu hareketleri nasıl araştırdıkları konusunda bilgi verilmiştir. Aynı maddede, meteoroloji ve hava durumuyla ilgili öbür maddelerin bir listesini de bulabilirsiniz.
