Şili
Güney Amerika’nın batı kıyılarının yarıdan fazlası boyunca uzanan Şili Cumhuriyeti, And Dağları ile Büyük Okyanus arasında yer alır. Yalnızca kuzeyde bir yerde 400 km genişliğe ulaşan Şili topraklarının ortalama
genişliği 175 kilometredir. Ülke harita üzerinde, başı tropik Atacama Çölü’nde, kuyruğu Horn Burnu sularında bulunan bir yılanı andırır. Şili toprakları, kuzeyde Peru sınırından başlayıp kıyı boyunca uzanarak kıtanın güney ucuna ulaşır. Bolivya ve Arjantin, Şili’nin doğu komşularıdır. Çok az sayıda iyi limanı olan ve geniş bir kıyı ovası bulunmayan Şili’nin toprakları deniz düzeyinden başlayarak yaklaşık 7.000 metreye kadar ulaşır ve bu nedenle de ülkede hemen hemen her iklim görülür. Sık sık depremlerle sarsılan Şili’de, 1985’teki son deprem büyük can kaybına ve 1 milyar dolarlık bir zarara yol açmıştır.
Halkının yüzde 80’den çoğu ülkenin orta bölümünde yaşar; güney ve kuzey bölümlerinde seyrek bir yerleşim görülür. Büyük çöl düzlükleri ve çıplak dağlarla kaplı olan kuzey bölümü, dünyanın en kurak bölgelerinden biridir.
Ülkenin orta bölümü, And Dağları ile kıyı yaylası arasında uzanan, 1.100 km uzunluğundaki verimli bir vadiden oluşur. Bu büyük vadinin güneyinde, güzel görünümlü birçok buzul gölünün bulunduğu göller bölgesi, daha güneyde de servi, meşe ve çam ağaçlarıyla kaplı ormanlık dağlar vardır.
Şili’nin güney kıyıları boyunca, kayalık ve çoğu ağaçlık yüzlerce adayla çevrili sayısız koy vardır. Bu adalar arasındaki sularda çok hızlı akıntılar vardır ve hava sürekli olarak fırtınalıdır. And Dağları’nın güney bölümü kıtanın güney ucundaki Macellan Boğazı’nın kıyısında yükselir. Atlas Okyanusu’na doğru uzanan güneydoğu düzlüklerinde koyun yetiştirilir. Macellan Boğazı’nın ötesinde büyük Tierra del Fuego Adası yer alır. Adanın soğuk ve ıssız güney bölümünün dışındaki yerler ağaçlık tepeler ve düzlüklerle kaplıdır. Üçte ikiden fazlası Şili’nin olan Tierra del Fuego Adası’nda petrol de bulunmuştur.
Şili’nin birçok başka adası da vardır. Kıyıdan 600 km açıktaki Juan Fernandez Adaları, Daniel Defoe’nun Robinson Crusoe adlı romanına sahne olan adalardır. Şili’nin bir başka adası, Büyük Okyanus’ta kıyıdan 3.000 km uzakta olan Paskalya Adası’dır. Şili, Antarktika’nın bir bölümü üzerinde de hak ileri sürmektedir ve orada üsleri vardır.
Güney Amerika’nın öbür yerlerinde yaşayan hayvanlar için And Dağları’nın bir doğal engel oluşturması nedeniyle Şili’de çok az hayvan türü vardır. En çok bulunan hayvanlar güzel postlarıyla tanınan çinçilya, degu ve viskaça gibi kemirgenlerdir. Akarsularda yaşayan bir kemirgen türü olan koypu da çok bulunur. Dağlık bölgelerde ise guanako, lama ve alpakalar vardır. Şili’de yaşayan en büyük etçil hayvanlar olan pumaların soyu çok azalmıştır. Şili’de küçük ötücükuşlardan baykuş ve şahine kadar birçok kuş türü vardır. Güneydeki adalarda birçok kıyı kuşu, ördek ve kaz yaşar.
Başlıca kentler ülkenin orta bölümündeki vadilerde yer alır. Şili’nin başkenti Santiago’dur. Başkentin yakınındaki Valparaıso büyük bir ticaret merkezi ve önemli bir limandır. Güney Amerika’nın başlıca maden üreticisi ülkelerinden biri olan Şili, bakır üretiminde dünyada ilk sırayı alır. Şili’de çok miktarda demir cevheri ve molibden de çıkarılır. Maden yataklarının çoğu kuzeydedir.
Birçok yeni sanayinin kurulduğu Şili’de çalışan nüfusun dörtte birinden fazlası sanayide çalışmaktadır. Bu sanayi kuruluşları ülkede üretilen petrol, doğal gaz ve hidroelektrik enerjisi ile yerli hammaddeleri kullanır. Başlıca sanayi dallan demir-çelik, un, bira, şeker, dokuma, kâğıt, petrokimya, taşıt, elektronik, ev eşyası ve deri işleme sanayileridir.
Şili’de tanm önemli bir ekonomik etkinliktir. Halkının beşte birinden fazlası geçimini doğrudan tarımdan sağlar. Ülkenin iklim koşulları tarıma elverişli ve su kaynakları boldur. Üretim yöntemleri ve örgütlenmesi geri olmasa çok daha fazla tarımsal üretim elde edilebilir. Ülkenin orta bölümündeki verimli vadide yetişen başlıca ürünler buğday, mısır, patates, arpa, pirinç, yulaf, çavdar ve şeker pancarıdır. Birçok bağın da bulunduğu Şili’de şarap üretimi önemli bir ekonomik etkinliktir. Ama ülke topraklarının büyük bölümü otlak olarak, yonca, yulaf gibi yem bitkilerinin yetiştirilmesi için kullanılır. Tierra del Fuego’daki geniş otlaklarda koyun sürüleri yetiştirilir. Ülke dışına da satılan yün önemli bir gelir kaynağıdır.
1960’larda ve 1970’lerde gelişen ticari balıkçılık büyük önem taşır. Balıkçılıkta dünyanın önde gelen ülkeleri arasında yer alan Şili, Peru ile birlikte Güney Amerika’nın balıkçılık alanında en ileri ülkesidir. Şilili balıkçıların yakaladığı başlıca balıklar sardalye, uskumru, berlam ve hamsidir. Yakalanan balığın büyük bölümü balık unu ve balıkyağı üretiminde kullanılır.
Şili’nin doğal yapısı ulaşımın zor ve pahalı olmasına yol açar. Ülkede 8.000 km uzunluğunda bir demiryolu olmasına karşın, başlıca ulaşım yöntemi her zaman denizyolu olmuştur. Ülkeyi bir uçtan bir uca geçen demiryolunun en çok kullanılan bölümlerinde elektrikli trenler çalışır. Güneydeki Chiloe Adası’ndan Peru sınırına kadar uzanan Panamerikan Karayolu ülkenin başlıca kentlerini birbirine bağlar. Dağlık alanlarda hâlâ yük hayvanlarıyla taşımacılık yapılıyorsa da, bunun yerini giderek kamyonlarla yapılan taşımacılık almaktadır.
Şili’nin başlıca kentlerinde uluslararası havalimanları vardır.
Halk ve Tarih
Şili halkının çoğu Amerika Yerlileri ile İspanyolların karışımından oluşmuştur. Çoğu Katolik olan Şili halkı İspanyolca konuşur. Kırsal kesimde sığır çobanları hâlâ geleneksel giysileri olan kısa gocuk, uzun çizme ve geniş kenarlı şapka giyerler. Kırsal kesimde kadınlar genellikle tek parçalı uzun elbiseler giyer ve şala sarınırlar. Okullar parasızdır; ama kırsal kesimdeki birçok tarım işçisi, uzak olduğu için hiç okula gidememiştir. Büyük kent ve kasabalarda ortaöğretim okulları vardır. Şili üniversiteleri, Latin Amerika’daki en iyi üniversitelerdendir.
Şili önceleri dışa kapalı bir ülkeydi. Ülkenin asıl sahipleri olan Arokan Yerlileri, 1492’de Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfetmesinden 100 yıl öncesine kadar avcılık ve balıkçılıkla geçinirlerdi. 1392’de Peru’dan gelen bir grup İnka, Şili’ye yerleşerek toprağı sulayıp işlemeyi, değerli madenleri çıkarmayı, lama ve deveye benzer hayvanlar olan guanako ve vikunya tüyünden kumaş dokumayı Yerliler’e öğrettiler.
Diego de Almagro önderliğindeki İspanyollar altın bulmak umuduyla 1535’te Şili’ye geldiler. Bunu Pedro de Valdivia önderliğinde gelen İspanyollar izledi ve giderek beyaz sömürgeciler Şili’ye yerleşti. Ama Yerliler
300 yıl boyunca bağımsızlıkları için çarpıştılar; 1881’e kadar Şili yönetimiyle barış imzalamadılar.
İspanyol göçmenler Yerliler’le yaptıkları savaşın yanı sıra, sık sık İspanyol yönetimiyle de çelişkiye düştüler ve bunun sonucunda Şili halkı arasında güçlü bir bağımsızlık hareketi gelişti. 1810’daki ayaklanmayı İspanya 1814’te bastırdı. Ayaklananların birçoğu And Dağlan’na kaçtı ve dağlan aşarak Arjantin’e gitti. Orada, İrlanda kökenli Şilili Bernardo O’Higgins önderliğinde örgütlenerek Arjantinli Jose de San Martin’le birlikte bir kurtuluş ordusu kurdular. Hazırlıklarını tamamlayınca Şili’ye girip İspanyollar’ı yendiler ve ülkede bir cumhuriyet kurdular. O’Higgins ilk başkan oldu. Ama kendi kişisel yönetimini kurmaya kalkışınca 1823’te iktidardan uzaklaştırıldı.
Şili Cumhuriyeti 1879’da kuzeydeki sodyum nitrat (Şili güherçilesi) yatakları nedeniyle Peru ve Bolivya ile savaşa girdi. Şili savaşın sonunda sodyum nitrat yataklarının olduğu Tarapaca bölgesini ve Antofagasta, Iquique ve Arica limanlarını ele geçirdi.
Şili-Arjantin sınırı konusundaki anlaşmazlık yıllarca sürdü. Ama sonunda 1902’de, iki ülkenin birbiriyle hiçbir zaman yeniden savaşmayacaklarını belirten bir antlaşma imzalandı.
1970’te Şili halkı, bir sosyalist olan Salvador Allende’yi başkan seçti. Ailende yabancı şirketlerin işlettiği bakır madenlerini devletleştirdi. Tarım reformunu ve dengeli bir gelir dağılımını gerçekleştirmek için yaptığı çalışmalarla 1973’teki parlamento seçiminde oylarını daha da artırdı. Ama, ABD’nin uyguladığı ambargonun yol açtığı ekonomik güçlükleri öne süren Şili ordusu bir askeri darbeyle Allende’yi devirdi. Allende’nin ve birçok solcunun öldürüldüğü darbeyle yönetim general Augusto Pinochet başkanlığında dört kişilik
bir cuntanın eline geçti.
Sola karşı yürütülen kanlı bir kıyımın ardından bütün siyasal etkinlikler yasaklandı ve sürekli bir diktatörlük yönetimi kuruldu. Bu askeri diktatörlük döneminde ekonomi kötüye gitti, işsizlik yaygınlaştı ve halkın yaşam
düzeyi düştü. 1980’de halka baskıyla onaylattırılan bir anayasayla askeri yönetim sekiz yıl daha uzatıldı. Halkın artan tepkisi sonucu 1988’de yapılan bir halkoylaması halkın askeri yönetimi istemediğini ortaya koyunca, 1989’da seçim yapıldı. Demokrasi İçin Partiler Koalisyonu’nun adayı Patricio Aylwin Azöcar’ın seçimi kazanarak başkan olmasıyla askeri yönetim sona erdi.
Şili'ye İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 756.626 km2 (bağımlı topraklar dışında).
Nüfus: 12.961.000 (1989).
Yönetim: Bağımsız cumhuriyet.
Başkent: Santiago.
Doğal Yapı: Güney Amerika'nın Büyük Okyanus kıyılarında 4.300 km boyunca uzanan ülke topraklarının
ortalama genişliği 175 km kadardır. Ülkenin doğu sınırını And Dağları oluşturur.
Önemli Kentler: Santiago, Vina del Mar, Valparaıso, Talcahuano, Concepciön, Temuco, Antofagasta.
Başlıca Ürünler: Şeker pancarı, buğday, patates, mısır, pirinç, yulaf, arpa, kereste; bakır, demir cevheri, manganez, çinko, molibden, gümüş, altın, iyot; çimento, selüloz, balık unu, çelik, kâğıt, cam, makine, kimyasal maddeler ve işlenmiş besinler.
Dışarıya Satılan Başlıca Ürünler: Maden cevherleri, sanayi ürünleri, meyve, sebze, kâğıt ve kimyasal maddeler.
Eğitim: 6-13 yaşları arasında zorunludur.
