Kaktüs
Genellikle dikenlerle bezenmiş ilginç biçimli, etli gövdeleriyle yeryüzündeki Öbür bitkilere pek benzemeyen kaktüslerin 2.000’i aşkın türü vardır. Kaktüsgiller (Cactaceae) familyasını oluşturan bu türlerin hemen hepsinin anayurdu Orta ve Güney Amerika ile Kuzey Amerika’nın güney kesimleridir. Ama, bazı kaktüs türleri dünyanın başka sıcak ve kurak bölgelerine, örneğin Güney Afrika ve Akdeniz Bölgesi’ne de yayılarak oraların da yerli bitkisi haline gelmiştir. Kaktüsler iklimi uygun olmayan bölgelerde özenle büyütülürken kendi doğal ortamlarında son derece arsızdır ve çabucak yayılırlar. Örneğin ABD’nin Arizona eyaletinde olduğu gibi bazı bölgelerde geniş kaktüs ormanları oluşmuştur.
Kaktüslerin dikenli bir topu ya da kavunu, bir ağacı, boruyu, fıçıyı, mumu, kalın bir sicimi, hatta tüylü bir tırtılı andıran çok değişik biçimleri vardır. Boyutları da biçimleri kadar değişken olan bu bitkilerin bazısı bir parmak, bazısı da bir ağaç büyüklüğündedir. Örneğin, dev saguaro kaktüsünün (Carnegiea gigantea) boyu 15 metreye ulaşır.
En çok çöllerde ve kurak iklimli yerlerde yetişen kaktüsler yağışın hemen hemen yok denecek kadar az olduğu bu ortamlara uyum sağlayabilmek için öbür bitkilerden çok farklı bir evrimleşme geçirmiştir. Örneğin, gövdelerinin dışı sertleşip kalınlaşarak ve mumsu bir katmanla kaplanarak su geçirmez bir yapıya dönüşmüş, içi de ya tümüyle boşalarak ya da süngersi bir özellik kazanarak su tutabilir hale gelmiştir. Kökleri ise derinlerdeki suya ulaşabilmek için iyice uzamıştır. Kaktüsler yağışlı dönemlerde toprağın derinliklerinden aldıkları suyu kurak mevsimlerde kullanmak üzere gövdelerinde biriktirirler. Bu gövdeler yalnızca su deposu olarak görev yapmaz, ayrıca hücrelerindeki klorofil denen yeşil renk maddesinin yardımıyla besin de üretir. Öbür bitkilerde besin üretme işini temel olarak yapraklar üstlenmişken kaktüslerin çoğunun bildiğimiz anlamda yaprağı yoktur; yapraklar genellikle aşırı su kaybını önlemek üzere pul ya da diken haline dönüşmüştür. Birkaçı dışında çoğu dikenli bir yapıya sahip olan bu bitkilerin bazılarında 50 binden çok diken bulunabilir. Büyüklüğü, inceliği ve kalınlığı türe göre değişen dikenler, bitkileri gövdelerdeki sudan yararlanmak isteyen hayvanların saldırılarından korur. Kaktüslerin sarı, mor, kırmızı ya da pembe renkli, genellikle iri ve alımlı çiçekleri vardır. Bazı türler her yıl, bazıları ise çok uzun aralarla, örneğin, beş yılda bir çiçek verir.
Kaktüsler hem ilginç biçimleri, hem de parlak renkli çiçekleri için dünyanın pek çok yerinde yaygın biçimde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Çiçekçilikte ayrı renkli iki değişik türün birbirine aşılanmasıyla elde edilen oldukça ilginç görünümlü kaktüs çeşitleri geliştirilmiştir. Ülkemizde de “kaynanadili” denen kaktüsler başta olmak üzere irili, ufaklı pek çok kaktüs türü yetiştirilir. Çoğu kez dikenlerle kaplanmış etli yaprakları andıran yassı gövdeleriyle tanınan kaynanadilleri Opuntia cinsinde yer alır. Gene, aynı cinsten frenkinciri ya da hintinciri denen bir başka tür (Opuntia ficus-indica) ise yurdumuzun Akdeniz ve Ege kıyılarında kendiliğinden yetişir. Ağaççık boyutuna ulaşabilen bu türün meyveleri yöre halkı tarafından toplanarak yenir. Genellikle iri bir yumurta büyüklüğüne ulaşan frenkinciri meyvelerinin bol dikenli, zarımsı bir kabuğu ve çok sayıda iri tohum içeren turuncu renkli yumuşak ve sulu eti vardır. Am erika’da da çeşitli kaktüs türlerinin meyvelerinden ve sulu gövdelerinden alkollü ya da alkolsüz içecekler hazırlanır ve reçel yapılır. Ayrıca, uyuşturucu bileşikler içeren bazı kaktüs türlerinin özsuları Amerika Yerlileri’nce dinsel törenlerde kullanılır.
En iyi kil, kum ve kireç karışımı topraklarda yetişen kaktüsler tohumdan ya da ana bitkilerden ayrılan küçük bitkiciklerden çoğaltılır. Özenli bir sulama gerektiren bu bitkiler aşırı sulandığında çürür, tümüyle susuz bırakıldığında ise diriliklerini kaybederler. Kendi doğal çevrelerinde belirli bir süre her türlü etkinliği durdurup bir tür kış uykusuna yattıkları için özellikle çöl tipi kaktüslere kış boyunca yalnızca 15 günde bir su verilmelidir.
