Mevsimler
Mevsim değişikliklerine (ilkbahar, yaz, sonbahar ve kış) yol açan neden, Dünya’nın dönme ekseninin eğik olmasıdır. Dünya’nın dönme ekseni, Kuzey ve Güney Kutup noktalanndan geçtiği varsayılan düşsel çizgidir. Dönme ekseni ile Dünya’nın Güneş’in çevresinde izlediği yörünge düzlemi arasındaki açı dik (90°) değil, 66 derece 33 saniyedir (66° 33'); yani Dünya’nın dönme ekseni ile düşey doğrultu arasında 23 derece 27 dakikalık (23° 27') bir açı vardır. Bu yüzden Dünya Güneş’in çevresinde dolanırken Kuzey Kutbu önce Güneş’e doğru, sonra da ters yöne yatar. Bu değişme mevsimleri doğurur. Kuzey Kutbu Güneş’e eğikken, Güney Kutbu ters yöne eğiktir. Bunun sonucunda da, ekvatorun kuzeyi yaz mevsimindeyken, güneyi kış mevsimini yaşar ya da tersi olur. İlkbahar ya da bahar ve sonbahar ya da güz için de aynı durum geçerlidir.
Yaz ve kış arasındaki ısı değişikliğinin başlıca nedeni, gene bu eksen eğikliğinin bir sonucu olarak güneş ışınlan ile Dünya yüzeyi arasındaki açının değişmesidir. Güneş ışınları Dünya yüzeyine dik olarak düştüğünde, yani Güneş tam tepedeyken, sıcaklık en yüksek düzeyinde olur. Gündüz ve gece uzunluklarının değişmesi de, kış ve yaz mevsimleri arasındaki ısı farkı üzerinde bir ölçüde etkili olur.
Ekvatora yakın kesimlerde, gelen güneş ışınlarının açısı fazlaca değişmez. Buralarda mevsim sıcaklıkları arasında çok büyük farklar yoktur, ama öte yandan pek çok yerde düzenli olarak kurak ve yağışlı mevsimler yaşanır.
Kuzey Kutbu Güneş’e doğru yatıkken, ekvatorun kuzeyindeki yerler yaz mevsimini yaşar. Ekvatorun kuzeyinde en uzun gündüz, yani en kısa gece yaklaşık 21 Haziran’a rastlar. Yaz gündönümü denen bu tarihte güneş ışınları Yengeç dönencesinde yeryüzüne dik açıyla düşer. Ekvatorun kuzeyindeki yerlerde en kısa gündüz ya da en uzun gece yaklaşık 21 Aralık’ta yaşanır. Kış gündönümü denen bu tarihte güneş ışınları Oğlak dönencesinde yeryüzüne dik açıyla düşer. 21 Aralık, ekvatorun güneyi için yaz gündönümü tarihidir. Güney yarıkürede yaşanan en kısa gündüz, yani kış gündönümü, kuzey yarıkürenin yaz gündönümüne rastlar.
Kuzey Kutup Dairesi’nin kuzeyi ile Güney Kutup Dairesi’nin güneyinde kalan yerlerde Güneş kimi zaman hiç batmaz; Güneş’in sürekli olarak görüldüğü dönemlerin süresi (Kuzey ve Güney Kutup daireleri üzerinde), 24 saat ile (kutup noktalarında) altı ay arasında değişir. Bu olguya gece yarısı güneşi denir. Kuramsal olarak, kutup noktalarında altı ay gündüz, altı ay gece yaşanır.
Yaz gündönümünde, gündüz geceden daha uzun sürer. Kışın bunun tersi olur. Gündüz ile gecenin eşit uzunlukta olduğu tarihlere ılım denir. Gündüz gece eşitliği, gündönümleri arasındaki bir tarihte gerçekleşir; bu tarihlerde Dünya’nın dönme ekseni, ne Güneş’e doğru, ne de ters yöne eğiktir. Bu nedenle gündüz ve gece dünyanın her yerinde eşit uzunlukta yaşanır. Bahar ılımı ya da bahar dönümü kuzey yarıkürede yaklaşık 21 Mart’a, güney yarıkürede ise yaklaşık 22 Eylül’e rastlar. Güz ılımı ya da güz dönümü ise güney yarıkürede 21 Mart’ta, kuzey yarıkürede 22 Eylül’de yaşanır.
Mevsim sıcaklıklarını belirleyen etmenlerden biri de, o bölgenin denizden uzaklığıdır. Adalarda ya da kıtaların denize yakın kesimlerinde, mevsimler arasındaki sıcaklık farkı, karaların iç kesimlerine oranla daha azdır. Çünkü su yavaş ısınır ve yavaş soğur; bunun sonucunda da denize yakın kesimlerde sıcaklık fazla değişmez. Bir başka etmen de yüksekliktir. Aslında Dünya’ya düşen güneş ışığının şiddeti ve süresi yüksekliğe bağlı olarak değişmez; ama gene de deniz düzeyinden yükseldikçe sıcaklık düşer. Bu yüzden yüksek kesimlerde yazlar daha serin, kışlar ise daha soğuk geçer.
Mevsim değişiklikleri canlılar üzerinde de etkili olur. Birçok kuş ya da başka hayvan türü beslenmek ve çoğalmak için düzenli olarak göç eder. Besinin az bulunduğu kış aylarında yaşamını sürdürmek için kış uykusuna yatan hayvan türleri vardır. Bitkiler de mevsimlere bağlı olarak değişiklikler gösterir. İlkbaharın gelişiyle bitkilerde özsu akışı başlar ve böylece çiçekler ve yapraklar beslenerek açar. Sonbaharda ise bitkinin özsuyunun kışın beslenebilmesi için gerekli olan maddeler köklerde toplanır.
Kent insanı, mevsim değişikliklerinden pek etkilenmeden yaşamını sürdürebilir; olsa olsa, kış çok soğuk geçiyorsa biraz söylenir; tatilde iyi bir yaz geçirmişse sevinir. Ama, bir çiftçi için bütün mevsimler önemlidir. Çiftçiler mevsimleri dikkatle izlerler, çalışma takvimlerini buna göre düzenlerler, toprağı ne zaman süreceklerine, ne zaman ekip ne zaman biçeceklerine buna göre karar verirler.
