Paten
Paten, ayakkabının altına takılan özel bir donanımla, buzun üzerinde kayarak ya da düzgün sert bir zeminin üzerinde hareket ederek yapılan bir spordur. Bu sporu yapmak için ayakkabıya takılan donanıma da paten denir. İki tür paten vardır: Buz pateni ve tekerlekli paten. Buz pateninde, patenin altında bulunan keskin kenarlı bir çelik çubuğun yardımıyla, patenci buzun üzerinde kayar. Tekerlekli patende, patenin altındaki dört küçük tekerlek, patencinin düzgün sert bir zeminin üzerinde kesintisiz olarak hareket etmesine olanak verir.
Buz Pateni
İlk patenciler, 2.000 yıl önce özel bir biçim verip düz bir tabanın üzerine yerleştirdikleri sığır kemiklerini ince deri bağlarla ayaklarına bağlayan İskandinavyalılar’dı. Bu ilkel patenler, onların donmuş akarsular ve göller üzerinde kayarak hızla hareket etmelerini sağlardı. Sonraları kayma yüzeyi kemik yerine metal çubuktan yapılan patenler kullanılmaya başladı. Başlangıçta patenlerin altındaki bu metal çubuklar enli olduğu için yüksek hızla gitmeye olanak vermiyordu. Kayma yüzeyi bıçak gibi ince olan patenlerin yapılmasıyla 17. ve 18. yüzyıllarda paten sporu çok yaygınlaştı. Ayakkabılara iplerle bağlanan ve gerçekte hiç güvenli olmayan patenler uzun süre kullanıldı. Günümüzde kullanılan, pateni ayakkabıya vidayla bağlama yöntemi ancak 1870’ten sonra yaygınlaştı. Yapay olarak dondurulmuş buzla kaplı ilk paten pisti de hemen hemen aynı zamanda yapıldı.
Günümüzde buz pateni sporu sürat pateni, artistik paten ve buz hokeyi olmak üzere üç bölümde ayrılır.
Sürat Pateni. Norveç ve Hollanda’da her zaman sevilen bir spor olan paten yarışları, uluslararası kurallara göre çevresi 400 metre olan oval biçimli bir pistte yapılır. Pistin oval biçimi dönemeçlerin hızla dönülmesine olanak verir. 500 metreyle 10.000 metre arasında değişen uzaklıklarda yapılan paten yarışlarında ulaşılan rekor hız saatte 48 kilometredir.
Artistik Paten. Başlangıçta dönüşler, atlayışlar ve geçişlerden oluşan artistik paten hareketleri zamanla gelişerek daha karmaşıklaştı. 19. yüzyıl ortalarında ABDli bale öğretmeni Jackson Haines'in zarif bale hareketlerinin ritmik müzikle nasıl birleştirilebileceğini ortaya koymasıyla, artistik paten günümüzdeki biçimini aldı.
Uluslararası Paten Birliği’nin (ISU) 1892’de kurulmasından sonra ilk dünya artistik paten şampiyonası 1896’da Rusya’da yapıldı. 1908 Olimpiyat Oyunları’nda yer alan artistik paten yarışması daha sonra 1924’te başlayan Kış Olimpiyat Oyunları kapsamına alındı.
Artistik paten üç dala ayrılır: Bunlardan birincisi olan tekler yarışmasında patenci zorunlu hareketler ve serbest hareketler olarak iki bölümde yarışır. Zorunlu hareketlerde önceden saptanmış belirli hareketleri yapar. Serbest hareketler bölümünde ise yarışmacı kendi seçtiği bir düzenlemeyle atlayışlar, dönüşler ve dans adımlarından oluşan hareketleri müzik eşliğinde yapar. Hareketlerin doğruluğu teknik puanlarla, estetik görünüm ise artistik puanlarla değerlendirilir.
Çiftler artistik paten yarışmasında ise bir erkek ve bir kadın yarışmacı birlikte serbest bir program sunar. Teklerde yapılan hareketlere ek olarak bu yarışmada, erkek patencinin eşini bir süre için havaya kaldırdığı ortak hareketler olan “kaldırışlar” da yer alır.
Artistik patende üçüncü dal buz dansıdır. Vals, fokstrot, tango gibi dansların yapıldığı ilk bölümü, önceden kararlaştırılan bir dansın seçilen bir müzik eşliğinde yapıldığı ikinci bölüm izler. Buz dansında yarışmanın son bölümü yarışmacıların yaratıcılıklarını ortaya koyduğu serbest dans bölümüdür. 1982, 1983, 1984 dünya buz dansı şampiyonu olan İngiliz Jayne Torvill ve Christopher Dean çifti buz dansında çok yüksek bir ustalık düzeyine ulaşmıştır.
Paten yaparken dikkat edilecek en önemli nokta ayakkabı ve patenlerin ayağa çok iyi uymasıdır. Patenin ince kayma yüzeyi üzerinde durmaya alışmak için evde eski bir halı üzerinde çalışmak yerinde olur. Bilekleri içe ve dışa doğru hareket ettirerek halının üzerinde yürümek ayak bileklerini burkulmaya karşı güçlendirecek bir alıştırmadır.
Buzun üstünde kayarken, yürürken olduğu gibi parmaklardan ve topuktan güç alamayız. Yeri ayak parmaklarıyla değil, patenin keskin sırtıyla itip dizleri hafifçe kırarak, ağırlığımızı kalça kaslarına vermemiz gerekir. Önce, yürürken yaptığımız hareketlerle pistin çevresinde kaymaya başlayarak buzun üzerinde gitmeye alışılır. Zamanla bazı durumlarda, doğru hareketin yürüyüştekinin tam tersi olduğunu, örneğin bir ayak öne giderken aynı yandaki kolun ve omzun da ona eşlik etmesi gerektiğini öğreniriz. Daha sonra içe, dışa, öne ve arkaya doğru hareketi, dönüşleri, sekiz çizmeyi ve üçlü dönüşleri öğrenmeye sıra gelir.
Tekerlekli Paten
Tekerlekli patende de hareketler buz patenindekilere benzer. Sokakta kullanılan patenler, düzenli pistlere giderek paten yapmayı öğrenenlerin kullandıklarından farklıdır. Sokak patenlerinde genellikle kauçuk tekerlekler ve kare biçiminde kauçuk yastıklar vardır. Pistlerde kullanılan patenlerde ise ahşap tekerlekler ve yuvarlak kauçuk yastıklar bulunur. Bu tür patenleri kullananlar yalnızca öne arkaya ya da sağa sola eğilerek istedikleri yöne gidebilirler.
Hollandalılar 18. yüzyıldan beri yollarda tekerlekli patenlerle hareket etme alışkanlığı edinmişlerdir. Belçikalı müzik aletleri yapımcısı Joseph Merlin 1760’ta İngiltere’ye giderek yeni buluşu olan tekerlekli pateni Londra’daki seçkin bir toplantıda tanıttı. Keman çalarak paten yapıp konukların ilgi ve hayranlığını kazandı. Ama durmayı ve dönmeyi başaramadığı için bir aynaya çarpınca, ayna ve keman parçalandı, kendisi de ağır yaralandı.
1829’da Fransa’da tekerlekli patenin bulunmasından 10 yıl sonra, İngiltere’de ilk tekerlekli paten yapıldı. Ama bu sporun yaygınlaşması New Yorklu James L. Plimpton’un 1863’te kauçuk yastıklı, dört tekerlekli pateni bulmasından sonra oldu. İlk patenlerin tekerlekleri şimşirden yapılıyor ve kolayca kırılıyordu. Daha sonra, bilyeli yataklarda dönen çelik tekerlekli patenler yapıldı.
İlk tekerlekli paten pisti 1860’ta ABD’nin Rhode Island eyaletinde, Nevvport’taki Atlantik Oteli’nde açıldı. 1870’lerde ABD’nin çeşitli yerlerinde tekerlekli paten pistleri yapıldı. 1890’da ise Batı Londra’da Olympia’da dünyanın en büyük pisti açıldı. Asfalt ya da ahşap olan pist döşemelerinin en iyisi sert akçaağaç odunundan yapılır. Sürat ve artistik paten dallarında yapılan çeşitli şampiyonalarda tekerlekli patenle saatte gidilen en büyük uzaklık 35 km ve ulaşılan rekor hız saatte 41 kilometredir.
Tekerlekli paten sporu İngiltere’de ilk kez 1870’lerde yaygınlaştı. Ama bu ilk ilgi yalnızca birkaç yıl sürdü. En büyük ilgiyi 1909-12 arasında gören tekerlekli paten sporu, sinemanın gelişmesi ve I. Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla hemen hemen yok oldu; ancak 1929’da yeniden canlanabildi.
1970’lerde tekerlekli küçük sörflere benzeyen kaykayları, gençler her yerde yaygın olârak kullanmaya başladı.
