Sepet
Sepet, kamış ve saz gibi bitkisel ya da plastik gibi yapay gereçleri örerek ya da birbiri çevresine sararak yapılan kapların genel adıdır. Sepetler sağlam ve kırılmaz kaplar olduğu için başta yiyecek olmak üzere çeşitli eşyaların taşınmasında kullanılır.
Sepet örme en eski el sanatlarından biridir. Dünyanın birçok yöresinde tarihöncesi dönemlerden kalma örnekleri bulunmuştur. Eski Mısırlılar’ın ve Britonlar’ın sepet örme tekniğiyle yapıp kille sıvadıkları kulübeler, Avustralya ve Afrika’nın bazı yörelerinde hâlâ yapılan evlerle büyük bir benzerlik gösterir. Türkiye’de de Karadeniz Bölgesi’nde havalandırmanın zorunlu olduğu bazı depoların duvarları sepet örgüsüdür. Mısırlılar’ın sazdan yapılmış kayıkları da Fırat ve Dicle ile Hindistan’ın birçok bölgesindeki ırmaklarda kullanılan kayıkların benzeridir. Norveçli bilim adamı ve kâşif Thor Heyerdahl 1970’te Atlas Okyanusu’nu Ra adlı kamıştan örülme bir tekneyle geçmişti.
Sepet yapımı için kullanılan gerecin bükülebilir, esnek, dayanıklı ve kolay örülebilir olması önemlidir. Sepetin ne amaçla kullanılacağı büyük ölçüde onun malzemesini ve örme tekniğini de belirler. Çok çeşitli sepet örme tekniği varsa da, bunlar kabaca ikiye ayrılır. Başlıca fark, sarmal sepet yapma tekniğiyle sarmal olmayan örgü teknikleri arasındadır.
Sarmal sepetler tek bir şeridin kesintisiz olarak kendi çevresinde dolandırılmasıyla elde edilir. Her halka iğne ya da bize geçirilmiş bir saz ya da iplikle, çeşitli sarma teknikleriyle birbirine tutturulur. Sarmal olmayan teknikler dokumayı andırır. Kafes örgü, hasır örgü, çubuk örgü gibi çeşitleri vardır. Örneğin hasır yer yaygıları, boydan boya gerilmiş iplikler arasından sazların bir üstten, bir alttan ya da iki üstten, bir alttan geçirilmesiyle yapılır. Ayrıca dikey sert çubukların arasından görece yumuşak şeritler geçirilerek sepet örülür.
Sepet örgüsüyle şapka, çanta, zembil, sandalet, yer yaygısı, sandık, sandalye, tabut, kepçe, çay süzgeci, şişe kılıfı gibi birbirinden değişik şeyler yapılır. Balık ve ıstakoz gibi deniz canlılarını avlamak için iç bölümü huni biçimli sepetler kullanılır. Akıntı yönünden gelen balık sepete girince tekrar çıkamaz. Sepetler toplumsal ve dinsel törenlerde de sıkça kullanılmaktadır. Bazı Mikronezyalı kabileler sepet örgüsüyle hazırlanmış tören maskeleri ve kalkanlar kullanır.
California’daki Hupa Yerlileri vazoya benzeyen, sugeçirmez sepetler üretir, ince lifli bir bitki kökünden yapılan ve deniz kabukları, kuştüyleri ya da boyanmış oklukirpi dikenleriyle süslenen bu kaplar yemek pişirmek ve su taşımak için kullanılırdı. Eski efsanelerin büyülü simgeleri ve figürleri de sepet örgülerinde kullanılan desenler arasındaydı. Akarsuları ve kuşların uçuşunu simgeleyen ya da hayvanların ayak izlerini andıran ve çoğunlukla Yerliler ’in doğaya yönelik sevgisini yansıtan desenler çok sık kullanılırdı.
Japonlar ve Çinliler çok ince şeritler halinde kesilmiş bambu kamışlarla küçük ve karmaşık desenli zarif sepetler örerler. Daha dayanıklı malzemelerden sandalye ve masa gibi hasır mobilyalar yaparlar. Ayrıca bu ülkelerde taşınacak eşyaların paketlenmesi için de kaba sepetler kullanılır.
Tropik bölgelerde palmiyelerden sepet örülür. Malezya’da rafyaya benzer bir palmiye türünün kullanımı çok yaygındır. Daha soğuk bölgelerde sepet yapmak için kamış ve sazlardan yararlanılır.
ABD, Avrupa ve Türkiye’de sepetler, çoğunlukla sepetçi söğüdünün ince sürgün ve dallarından örülür. ABD’de New England çiftçileri meşe ve dişbudak sürgünlerinden çok güzel sepetler yaparlar. Çok ince sürgünlerin kabukları soyulur ve ağaç, örülmeye uygun uzun ve lifli şeritler haline gelinceye kadar dövülür. New England’da ve New York eyaletinin kuzeyinde yaşayan Yerliler geleneksel, hoş kokulu sepetler yapar ve genellikle turistlere satarlar.
Sepet yapım tekniği binlerce yıl boyunca çok az değişiklik göstermiştir. Bu sanat hâlâ el becerisine dayanır, sepet yapan makineler yoktur. Ancak kaba sebze ve meyve sepetleri makinelerle üretilebilir. Sepetçinin büyük bir ustalıkla ördüğü sepeti hiçbir makine üretemez. İnsanlar dokunma duyusunu kullanarak sepet yapımını öğrenebilir; bu yöntemle pek çok görme özürlü sepet örerek yaşamını kazanmaktadır.
Türkiye’de çeşitli yörelere özgü ağaçların dallarından ve sazdan değişik boy ve biçimlerde sepetler üretilir. Örneğin Karadeniz Bölgesi’nde fındık dallarından, kurutulmuş mısır yapraklarından sepet örülür. Çay ve fındık taşımaya yarayan ve toka adı verilen sepetler sapsız olup bele takılır. Trabzon yöresinde garnal denen sepetler ise kola takılarak taşınır. Ortası boğumlu olarak örülür. Bu boğum kalçaya hafifçe dayanır ve yürürken zorluk çekilmez. Garnal büyüdükçe yayvanlaşır, küçüldükçe derinleşir. Konya’nın kölemen sepetleri, Ege Bölgesi’nin incir sepetleri, Kocaeli yöresinin ufacık sevimli sepetleri hem kullanışlı, hem de hoş görünümlüdür. Ülkemizde sepetçilik gezgin Çingeneler’in başlıca geçim kaynağıdır.
