Tavuk
Tavuk, en yaygın biçimde yetiştirilen kümes hayvanıdır. İnsanın temel besin kaynaklarından olan eti ve yumurtası büyük ekonomik değer taşır. Evcil tavuğun atasının, hâlâ Malezya ve Cava’da bulunan bayağı yaban tavuğu (Gallus gallus) olduğu sanılmaktadır. Uzmanlar Hindistan’ın güney kesimlerinde yaşayan boz yaban tavuğunun (Gallus sonnerati) da bazı evcil tavuk soylarının atası olduğuna inanmaktadır. Bu yabanıl kuşlar yakalanıp kümese kapatılsa bile yılda ancak 30 kadar yumurta verebilir. Yaban tavuğu evcilleştirildikten sonra yeryüzünün her yanına yayılmış, değişik özellikler gösteren birçok soyu geliştirilmiştir.
Günümüzde 200’ü aşkın tavuk soyu dört ana grup altında toplanır: Akdeniz, Asya, İngiliz ve Amerikan. Amerikan soyları et tutmaya yatkın, iri yapılı, ama aynı zamanda yumurta verimleri oldukça iyi olan tavuklardır. En tanınmışları arasında beyaz Plymouth Rock, Rhode Island kırmızısı, Wyandotte ve Orpington sayılabilir. Cornish, Dorking ve Sussex gibi İngiliz soyları temel olarak eti için beslenen tavuklardır. Akdeniz soylarının en ünlüsü olan Leghorn ise yumurta verimi bakımından öbür tavukları geride bırakır. Gene yumurta verimi yüksek Akdeniz soylarından mavi Endülüs, Minorka ve Ancona gibi ince yapılı ve hafif gövdelidir. Türkiye’de bulunan yerli tavukların büyük bölümü birbirleriyle karışıp ayrı birer soy olma özelliğini yitirmiştir. Ama yumurta verimi yüksek Gerze ya da Hacıkadın soyu günümüzde Gerze ve çevresinde yetiştirilmektedir. Türkiye’de günümüze kadar saflığım korumuş en iyi bilinen soy ise, horozlarının uzun ötüşüyle ünlü Denizli soyudur. İri yapılı Asya soyları arasında Brahma ve Koşin sayılabilir. Çok küçük yapılı tavuklar “İspenç” adıyla tanınır. Bunlar arasında, Koşin gibi iri yapılı tavuklardan geliştirilmiş olanlar da vardır.
Tavukların Üretilmesi
Tavukların yumurtlaması için genellikle kapalı yerlerde, folluk denen ot ya da kaba odun talaşından yataklar hazırlanır. Ortalama 11 dişiye tek erkek düşecek biçimde yapılan düzenlemeyle yumurta üretimi için yeterli dölleme sağlanabilir. Eti için beslenen tavuklarda erkeklerin sayısı daha yüksek tutulur. Erişkin erkeğe “horoz”, erişkin dişiye “tavuk”, yavruya önce “civciv”, gelişince “piliç”, yumurtlama evresine yaklaşan dişiye genellikle “yarka” denir.
Bir tavuk yaklaşık 18 haftalık olduğunda yumurtlamaya başlar. Dişi eşey hücresini içeren yumurta sarısı tavuğun yumurtalığında gelişir. Dışkılıktan dışarı açılan yumurta kanalı boyunca ilerleyen yumurta önce yumurta akı, son olarak yumurta kabuğuyla sarılır. Yumurtlamayla sona eren yumurta oluşumu yaklaşık bir günde tamamlanır. Follukta birkaç yumurta biriktiğinde tavuk yumurtlamayı kesebilir ve yumurtalarının üstüne oturarak açılmalarını beklemeye başlar. Bu davranışa “kuluçkaya oturma” ya da “kuluçkaya yatma”, kuluçkaya yatan ya da yatmak isteyen tavuğa “gurk”, civciv çıkarmış tavuğa “anaç” denir.
Tavuğun kuluçkaya yatması yumurtanın gelişmesi için gerekli sabit ısıyı sağlar. Yumurta yaklaşık 38°C’de üç hafta bekletilirse içindeki embriyon gelişip civcive dönüşür. Kuluçkaya yatan tavuğun yıllık ortalama yumurta verimi çok düşeceğinden yapay civciv üretme yöntemleri yaygın biçimde kullanılmaktadır. Tavuk yetiştiricilerinin yüzlerce yıldır bu yöntemlerden yararlandığı, Eski Mısırlıların bile kuluçka makineleri yaptığı bilinmektedir. Günümüzde büyük tavuk çiftlikleri bir defada 100 bin yumurtadan civciv çıkarabilir. Yumurtadan yeni çıkmış civcivin tüyleri ıslak ve birbirine yapışıktır. Ama hemen kuruyan bu hav tüyleri kabarıp altın sarısı renge bürünür.
Yumurta üreticileri için yalnız tavuklar gerekli olduğundan ileride horoza dönüşecek civcivlerin tümünün beslenmesi savurganlık sayılır. Bunlar en kısa sürede öldürülür. Ama eti için beslenecek tavuklarda eşey ayrımı gözetilmez. Yumurtadan yeni çıkan civciv soğuğa dayanıksız olduğundan ilk 3-4 hafta sıcak tutulması gereklidir. Civcivler kafes içinde ve kuru talaş üstünde korunabilir. Dışarıya bırakıldıklarında hastalığa yakalanma olasılıkları yükselir. Yaklaşık beş haftalık olduklarında soğuğa karşı direnç kazanır ve geceleri kümese konma koşuluyla açık alanlarda beslenebilirler. Yaklaşık 17 haftalık olduklarında yumurtlama yerlerine aktarılırlar. Bunlar, genellikle tabanı eğimli uzun kafesler biçimindedir. Öne eğimli taban yumurtaların yuvarlanıp kolayca toplanmasını sağlar. Kafesler boyunca yemlikler ve su olukları uzanır. Dışkılar ise kümeslerin altından toplanır.
Yumurta Üretimi
Yumurta üretimi için geliştirilen tavuklar 70 haftalık oluncaya kadar ya da yumurtlamaya başladıktan sonra yaklaşık bir yıl içinde 250 kadar yumurta verir. Yumurta üreten büyük tavuk çiftliklerinde hareketli bantlar üstüne konan yumurtalar boy ve ağırlıklarına göre ayrılarak kutulanır ve en kısa sürede satışa sunulur.
Tavuklar bir yıldan daha uzun süre yumurtlamaya devam etmekle birlikte, giderek verimleri azalır. Sonunda yumurtlamayı durdurur ve tüy değiştirirler. Yeni tüyler büyüdükten sonra tavuk yeniden yumurtlamaya başlar. Üreticiler verimin giderek azalması ve kesintiye uğramasından ötürü genellikle tavukları yaşlanmaya bırakmaz. Ama bir tavuk 5-7 yıl yaşayabilir ve bu süre içinde 1.000 kadar yumurta verebilir.
Et Üretimi
Eskiden tavuk eti, 16-18 hafta iyice beslenerek semirtilmiş tavuklardan ya da yumurtadan kesilmiş tavuklardan elde ediliyordu. Günümüzde geliştirilen tavuk soyları son derece hızlı semirtilebilmekte, örneğin sekiz haftalık olduklarında 1,8 kilograma ulaşabilmektedirler. Bu sürede verilen yem yalnız 4,5 kg dolayındadır. Kesimlik piliçlerin üretildiği modern tavuk çiftliklerinde binlerce civciv, yem, su, gerekli ısı, ışık ve havalandırmanın otomatik olarak sağlandığı kapalı ortamlarda topluca yetiştirilmektedir. Özel olarak hazırlanmış kesim yerlerinde kesilen, tüyleri yolunan, içi temizlenen ve ambalajlanan tavuklar ya hemen satışa sunulur ya da soğuk hava depolarına gönderilir.
Beslenme ve Bakım
Tavuklar ottan yeterli besin alamadığından temel olarak tahılla beslenir. Bunların en önemlileri mısır, buğday ve arpadır. Öğütülmüş tahıllara proteince zengin maddeler katılır. Tavuk yeminde kullanılan proteince zengin maddeler genellikle yağı alınmış soya fasulyesi ve yer fıstığı artıkları, balık unu ve işlemden geçirilmiş et artıklarıdır. Tavuk yeminde bazı minerallere, özellikle yumurta kabuğunun oluşabilmesi için yeterli kalsiyuma ve ek vitaminlere gereksinim vardır.
Tavuk günde yaklaşık 113 gr yem tüketir. Eti için beslenen pilicin en hızlı biçimde büyüyebilmesi istendiğinde, besleyici değeri daha yüksek olan yoğunlaştırılmış yemler kullanılır.
Modern tavuk çiftliklerinde tavukların hastalıktan korunmasına özel bir dikkat gösterilir. Hasta tavukları tek tek seçip ayırmak çok güç olduğundan ortaya çıkan hastalık tüm tavuklara hızla yayılabilir. Bu nedenle üretimlerine ayrılmış tüm kapalı ortamlar, boşken özenle temizlenir ve mikroplardan arındırılır. Civciv çıkarılacak yumurtalar da, kuluçka makinesine konmadan önce buhardan geçirilerek temizlenir.
Solucan gibi asalakların yol açtığı hastalıklar yemlere özel kimyasal maddeler katılarak önlenebilir. Bazı hastalıklar içme suyuna ve yeme antibiyotik katarak tedavi edilebilir. Tavuk vebası gibi bulaşıcı hastalıklar aşıyla önlenebilir. Ama tavuk felci gibi bazı hastalıkların önlemi ve tedavisi bilinmemektedir.
