Yaşam Çevrimi
Bütün canlılar doğar, büyür, soyunu sürdürmek üzere kendisine benzeyen yeni canlılar dünyaya getirir, yaşlanır ve ölür. Bir anlamda yaşam, tıpkı bir çark gibi sürekli dönüp durur. İşte bu yaşam çarkının her dönüşü bir yaşam çevrimidir.
Bir bitkinin ya da hayvanın yaşam çevrimi, genellikle o canlının yaşamındaki belirli bir evreden başlayıp sonraki kuşağın aynı evresinde sona erecek biçimde ele alınır. Örneğin bir hayvanın doğumu, uzlaşmalı olarak yaşam çevriminin başlangıcı kabul edilir; hayvan yavrulayarak döl verdiği anda da bir çevrim tamamlanmış sayılır. Aslında bu çevrim kuşaklar boyunca aynı evrelerden geçerek sürekli yinelendiği için, doğum dışındaki herhangi bir evre de başlangıç noktası olarak seçilebilir. Örneğin bazen yaşam çevrimi doğumdan ölüme kadar olan bütün gelişme evrelerini (büyüme, erişkinlik, üreme, yavrulama, yaşlanma) içerecek biçimde tanımlanır.
İnsanın yaşam çevrimini örnek alırsak, bir bebek doğduğu anda başlayan yaşam çevrimi, o bebek büyüyüp çocuk sahibi olduğunda tamamlanır ve yeni bir çevrim başlar.
Çevrimin başlangıç noktası genellikle dişinin ürettiği yumurta hücresinin erkekten gelen sperma hücresiyle döllendiği andır; çünkü hayvanların ve bitkilerin çoğunda bu anı belirlemek kolay olur.
Yaşam Çevriminin Uzunluğu
İnsanın yaşam çevrimi bir kuşakta yaklaşık 20-25 yılda tamamlanır. Bu süre hayvanların çoğunda daha kısadır. Örneğin bir tarla sıçanı doğduktan 4 hafta sonra yavrulayabilir.
Tek hücreli canlıların yaşam çevrimi ise çok daha kısadır. Örneğin bir bakterinin ikiye bölünerek “döl” vermesi ile bu yeni döllerin bölünmesi arasında geçen süre, yani bir bakteri kuşağının yaşam çevrimi ancak 20 dakikayı bulur. Buna karşılık 100 yıl sonra tohum vermeye başlayan bitkiler de vardır. Örneğin bazı bambu türleri 120 yaşma gelmeden ne çiçek açar, ne de tohum üretir. Ananasgillerden, Bolivya’ya özgü bir bitkinin tohumdan gelişip çiçek vermesi ve yeni tohumlar üretmesi ise 150 yıl sürer.
Çevrim Sırasındaki Değişiklikler
İnsanlarda ve omurgalı hayvanların çoğunda yeni doğmuş bir yavru ile erişkin bir bireyin görünümleri hemen hemen aynıdır; yalnızca boyutlar değişir. Oysa omurgasız hayvanlar ve bitkiler büyüyüp gelişirken çok çarpıcı değişiklikler geçirirler. Yaşam çevrimi bütün bu değişiklikleri aynı çerçeve içinde toplama olanağı verdiği için, biyolojide büyük kolaylıklar sağlayan bir terimdir.
Bu değişikliklerin en çarpıcı örneği böceklerde görülür. Örneğin erişkin bir dişi kelebek yumurtalarını yaprakların üstüne bırakır. Yumurtalar çatlar ve içlerinden çıkan tırtıllar (larvalar) yaprakları yiyerek bolca beslendikten sonra kendilerine birer koza örerek pupa ya da krizalit denen bir dinlenme dönemine girerler. Bu dönemin sonunda her pupa erişkin bir kelebeğe dönüşür ve kozasını delerek dışarı çıkar. Demek ki kelebeklerin yaşam çevriminde yumurta, larva, pupa ve erişkin olmak üzere dört evre birbirini izler. Başkalaşma denen bu köklü değişiklikler böceklerden başka yengeç, ıstakoz gibi kabuklularda da görülür.
Bazı hayvanların ve bitkilerin yaşam çevrimleri çok daha karmaşıktır. Örneğin yosunlarda ve eğrelti otlarında her çevrim art arda iki kuşakta tamamlanır. Eğreltiotu sonbaharda minicik sporlar üretir. Bu sporlardan her biri toprağa düştüğünde çimlenerek yürek biçiminde bir yaprağa dönüşür. Önçim denen bu yaprakçık bitkinin ikinci kuşağıdır. Bir süre sonra önçimin ürettiği erkek ve dişi üreme hücrelerinin birleşmesiyle bildiğimiz eğrelti otu gelişir. Bu çevrimde eğrelti otu eşeysiz üremeyle (döllenme olmadan) spor oluştururken, bir sonraki kuşak olan önçim eşeyli üremeyle döl verir. Kısacası bu bitkilerin yaşam çevriminde önce eşeysiz, sonra eşeyli, sonra yeniden eşeysiz üreyen kuşakların dönüşümlü olarak birbirini izlediği bir “döl değişimi” görülür.
Buna benzer bir süreç yaprak bitlerinde de söz konusudur. Dişi yaprakbitleri yazın erkeklerle çiftleşmeden yavrular; bu eşeysiz evredir. Ama ikinci kuşaktaki dişiler yılın daha sonraki aylarında erkek yaprak bitleriyle çiftleşir ve döllenmiş yumurtalardan yeni yavrular çıkar.
Genel olarak, büyük boyutlu hayvanların ve bitkilerin yaşam çevrimleri daha uzundur. Dev balinaların ve tropik yağmur ormanlarındaki dev ağaçların üreme çağına gelmesi çok uzun zaman alır; üstelik bir balık milyonlarca yumurta döktüğü halde, bir balina her batında genellikle tek bir yavru doğurur. Bu durum günümüzün temel sorunlarından biridir. İnsanlar yakın zamana kadar balinaları acımasızca avlayıp dev ağaçlan hiç düşünmeden kestikleri için, bugün bu canlılardan çoğunun soyu tükenmek üzeredir.