Yelpaze
Yelpaze, insanların çevrelerindeki havayı harekete geçirip serinlemek amacıyla kullandıkları basit bir el aracıdır. Yelpaze genellikle elde tutulur ve yüzün önünde ileri geri sallanarak oluşturduğu hava akımıyla yüzü .serinletir. Eskiden yelpazeler yalnız bu amaçla değil, harmanda buğdayı samanından ayırmak hızla yansın diye ateşi yellemek ya da sinek ve başka böcekleri kovmak için de kullanılırdı. Günümüzde havayı hareketlendirmek için bir tür el.ektrikli yelpaze olan vantilatörler kullanılır.
Eski Mısır’da kadınlar yelpaze olarak hurma ağacının yapraklarım kullanırlardı. Rahipler dinsel törenlerde ateşi yelpazelerdi. Kralın yelpazecisi olmak çok saygın bir işti ve kullanılan yelpazeler, yarım daire biçiminde dizilmiş tüylerden yapılır, uzun bir sapa tutturulurdu.
İlk yelpazenin nasıl bulunduğuna ilişkin birçok efsane vardır. Çinliler yelpazeyi bir mandarinin kızı olan Lang-sin’in bulduğuna inanırlar. Lang-sin bir yaz şenliğinde maskesini çıkarmış ve onunla yüzünü yelpazelemişti. Buradan kaynaklandığı kabul edilen katlanmayan yelpazelerin daire, kalp ya da inci biçiminde birçok çeşidi vardır. Bunlar hurma yapraklarından, tüylerden, bambu kamışından, bağadan (kaplumbağa kabuğu), parşömenden ya da oymalı fildişi saplı bir çerçeveye gerilmiş ipekli dokumadan yapılır. Katlanır yelpazeleri İS 670’lerde Japonlar buldu. Bu yelpazeler katlandığı zaman birbiri üstüne konmuş çubukların oluşturduğu küçük bir demet görünümü alırdı. Yelpazenin katlanış biçimi için yarasa kanatlarının katlanış biçiminden esinlenilmişti. Yelpaze gibi açılıp genişleyen yaşamı temsil ettiğine inanıldığı için, Japonya'da yakın zamana kadar herkes, her durumda yelpaze kullanırdı. İdam mahkûmu elinde yelpazeyle ölüme gider, mahkûmun kafasını kesecek cellat elinde bir yelpaze tutardı.
Eski Yunan’da tavuskuşu tüylerinden yapılmış yelpazeler serinlemek ve sinekleri kovmak için kullanılırdı. Romalı kibar genç erkekler, yanlarındaki hanımlar için değerli tahtalardan ya da oymalı fildişinden yapılmış yelpazeler taşırlardı. İtalya’daki Monza Katedralinde bulunan en eski Hıristiyan yelpazesinin, 7. yüzyılda Kuzey İtalya’daki Lombardlar’ın kraliçesi Teodolinda’nın olduğu söylenmektedir. Bu yelpaze gümüşle kaplı tahta bir çerçeveye gerili mor tirşe ya da parşömenden yapılmıştır.
16. yüzyılın sonlarına kadar yelpazeler genellikle tüylerden yapılırdı. İngiltere’de “kibar genç erkeklerin bile ellerinde tüyden yelpazeler taşıdığı” VIII. Henry döneminde, iri kuş tüylerinden yapılmış yelpazeler modaydı. Ticaret için doğuya giden Portekizli denizciler dönüşlerinde yanlarında katlanır yelpazeler getirdiler. Bu yelpazeler 1590’larda İngiltere’de yaygınlaştı. Kraliçe I. Elizabeth’in, elinde böyle bir yelpaze tuttuğu ünlü bir portresi vardır. Öldüğü zaman kraliçenin eşyaları arasında bu yelpazelerin 27 güzel örneği bulunmuştur. Bu dönemde İngiltere’ de yelpazelerle işaretleşmek için şifreler geliştirilmiş ve kibar hanımlar taşıdıkları yelpazeleri tutuş biçimleriyle hayranlarına mesajlar vermiştir.
En güzel yelpazeler 17. yüzyılda Fransa'da, yelpaze yapım sanatının doruğa ulaştığı XIV. Louis döneminde yapıldı. Bazı yelpazelerin üzerine ünlü Fransız ressamları resimler yaptı. Bu resimlerde Yunan tanrı ve tanrıçaları, kadın çobanlar, av sahneleri gibi kırsal ve romantik konular işlenmiştir.
Avrupa’da en özenli yelpazeler 18. yüzyılda yapıldı. Yelpaze saplarının yapımında çok güzel fildişi oymalar, değerli taşlarla süslü sedefler, altın ve gümüş süslemeler kullanıldı. Oğlak derisi, ipek, dantel ya da parşömenden yapılan yelpazelerin çoğunun bezemesini ünlü ressamlar yapardı. Yelpaze, güzel bir kadın kıyafetinin temel parçasıydı. Bu dönemde Çinliler de çok sayıda yelpaze yaparak Avrupa’ya sattılar.
19. yüzyıla gelindiğinde ucuz olarak ve çok büyük miktarlarda üretilen yelpazeler daha sadeydi ve az bezemeliydi. 19. yüzyıl sonunda ve 20. yüzyıl başında devekuşu tüyünden ve dantelden yapılan yelpazeler gece kıyafetlerinin bir parçası olarak kullanıldı. Ama, vantilatörün ve daha sonra da klima aygıtının geliştirilmesiyle yelpaze kullanımı azaldı. Bu nedenle, 19. yüzyılın sonlarında hâlâ çok sayıda güzel yelpaze yapılmasına karşın, bunların kullanımı azaldı ve modası geçti. Günümüzde yelpazeler genellikle sevilen bir koleksiyon eşyasıdır.
