Yüzde Hesabı
Yüzdeler, kesirleri yazmanın bir başka yoludur. Bir sayı ile birlikte kullanılan “yüzde” sözcüğü, “ 100 eşit parçaya bölünen bir büyüklüğün o sayı kadarlık parçası” anlamına gelir. Yüzde işareti olan “% ”, 100 sayısının rakamlarından oluşur.
Yüzde 20 (% 20 yazılır), “100’ün 20’si”, bir başka deyişle 20/ıoo demektir; bu ise 1/5’e eşdeğerdedir. Bir mağaza “her şeyde yüzde 20 indirim” yapacağını ilan ettiğinde, bütün fiyatlarında beşte birlik bir düşüş olacak demektir.
Yüzdeler, çoğunlukla fiyat indirimleri gibi değer değişimlerini ifade etmek için kullanılır. Hayat pahalılığındaki, yani geçim giderlerindeki artışları anlatmak için de yüzdelerden yararlanılır. Bu tür artışlar, örneğin yılda yüzde 10 oranındaysa, bir mal için yıl sonunda yılın başına göre yüzde 10 daha fazla ödemede bulunulacaktır. Aslında hayat pahalılığı artışının hesaplanması epeyce karmaşık bir işlemdir; çünkü, bazı fiyatlar öbürlerinden daha çok artar ve herkes her ay aynı şeyleri satın almaz. Ücretlerdeki artışlar da yüzdelerle ifade edilir.
Yüzde hesabı iş yaşamında, özellikle ödünç para alınıp verilirken çok kullanılır. Eğer biri bankadan ödünç para alırsa, bu para belirli bir faiz karşılığında verilir. Örneğin, ödünç verilen para 8.000 lira ve uygulanan yıllık faiz yüzde 12½,se, ödünç alanın ödemek zorunda kalacağı faiz, bir yılda ana paranın 1/8’ine, yani 1.000 liraya ulaşır.
Okullarda yüzde hesabına çoğu kez sınav sonuçları değerlendirilirken başvurulur. Bütün derslerde sonuçlar 100 üzerinden değerlendirilirken bundaki amaç karşılaştırmaların daha kolay yapılabilmesidir. Ama matematikte yüzde 60’la en yüksek notu alırken, tarihte gene aynı yüzdeyle en düşük notu almış olabilirsiniz. Sınavda değerlendirme 50 üzerinden yapıldığında, öğretmen sonucu yüzde biçiminde ifade etmek için alman notu ikiyle çarpabilir. Örneğin, 50 üzerinden 45 aldınız: bu sizin başarınızın yüzde 90 olduğunu gösterir.
Öte yandan, “erkeklerin yüzde 40’ı renk körüdür” gibi bir şey okuduğunuzda, bu ifade size “100 erkekten 40’ı” renkkörüdür, gibi gelebilir; ama bu, “her 100 erkekten 40’ı” böyledir anlamına gelmez. Hiçbiri renkkörü olmayan 100 erkek bulmak çok kolaydır. Burada anlatılmak istenen, ortalama her 100 erkekten 40’ının renk körü olduğudur; bir başka deyişle, erkeklerin 40/ıoo’ü ya da aynı şey demek olan 2/5’i renkkörü demektir.
Herhangi bir şeyin yüzde 100’ünden daha fazlasına sahip olunamayacağı yaygın olan bir başka yanlış düşüncedir. Gerçekten de bir sınavda yanıtlarınızın yüzde 100’ünden fazlası doğru olamaz; erkek sayısının yüzde 100’ünden fazla sayıda renkkörü de bulamazsınız ve eğer bir mağazada yüzde 100’ün üzerinde indirim yapılıyor olsa, malı size bedava vermekten başka, üstelik bir de onların size para ödemesi gerekirdi Ama örneğin enflasyon yüzde 100’ün üzerinde seyredebilir ve yüzde 200’lük bir ücret artışı bugün kazanmakta olduğunuzun üç katını alacağınız anlamına gelir.
Yüzdelerin nasıl işlediği dikkat edilmesi gereken bir başka noktadır. Örneğin bir mağazada size 1.000 liradan bir şey satılabilir ve bunun yüzde 20’sinin kâr olduğu söylenebilir. Bu, malın mağazaya maliyetinin 800 lira olduğu ve satıştan 200 lira kazanıldığı anlamına gelir. Ama aslında 200 lira maliyetin yüzde 25’i, yani ¼' üdür (800x 1/4=200).
Birçok hesap makinesinin, yüzdelik artışları ya da düşüşleri hesap etmek için kullanılabilen bir yüzde (% ) tuşu vardır. Bu tuş belki de en çok, mal ve hizmet fiyatları üzerine satış vergisi ya da katma değer vergisini (KDV) eklemek için kullanılır. Diyelim ki, bu ek vergi yüzde 15’tir. Eğer bir kitabın vergisiz fiyatı 880 lira ise ve kitapçı vergili fiyatı bulmak isterse, 880 liraya bunun yüzde 15’ini ekleyecektir. Hesap makinesinin sırayla, 880x15% + tuşlarına basarak, kitabın toplam satış fiyatı olan 1.012 lira kolayca bulunabilir.
KDV’yi bulmak için yalnızca 880 liranın yüzde 15’ini almamız gerekir; bunun için hesap makinesinin, 880x15% tuşlarına basar ve sonucu 132 olarak buluruz.
Bazen, kitabın vergili satış fiyatının 1.012 olduğunu bilen müşteriler, bunun ne kadarının vergiye gittiğini öğrenmek ister. Bunun için yüzde tuşunu kullanamazsınız. Eğer 1.012x15%- tuşlarına basarsanız, 860 lira gibi yanlış bir sonuç bulursunuz. Bunun nedeni KDV’nin başlangıçtaki 880 liranın yüzde 15’i olmasıdır, 1.012 liranın değil. Demek ki, 1.012 lira aslında 880 liranın yüzde 115’idir. Eğer, 1.012’yi 115’e bölersek yüzde l ’ini bulur ve sonra da yüzde 100’ü bulmak için 100’le çarpabiliriz. Hesap makinesinde, 1.012/115x100 işlemi 880 lira sonucunu verir.