BAĞLAMA AİLESİ
Türk halk müziğinde kullanılan mızraplı çalgılardan oluşur. Bağlama kendisine benzeyen cura, divan sazı, bozuk, çöğür, bulgari, iki telli, tanbura, meydan sazı gibi çalgılarla birlikte “bağlama ailesi” içinde yer alır.
Orta Asya kökenli bir çalgı olan kopuz bağlamanın atası sayılır. Kopuz zamanla biçim değiştirmiş, bağlama dediğimiz çalgı ortaya çıkmıştır. Anadolu’da daha da geliştirilen bağlama “tekne” ve “sap” olmak üzere iki ana parçadan oluşur. Tekne bölümü karadut, dut, kestane, gürgen gibi ağaçlardan oyularak yapılır. Yarım armut biçiminde yapılan teknenin üstüne çok ince bir tahtadan yapılmış “göğüs” geçirilir. Tekne, gittikçe incelen uç bölümünde ıhlamur, ardıç gibi hafif ve dayanıklı ağaçlardan yapılan sapa bağlanır. Tekne ile göğsün birleştiği alt bölüme, “alt eşik” adı verilen ve tellerin bağlandığı küçük bir yükselti eklenir. Buraya bağlanan teller göğüs üzerinde, “orta eşik” adı verilen ve istendiği zaman yerinden oynatılabilen bir yükseltinin üzerinden geçer. Sap üzerine Türk halk müziğinin ses sistemine uygun ama yörelere göre az çok farklılık gösteren perdeler bağlanır. Sapın ucunda, 15° kadar geriye yatık olan “burguluk” bulunur. Burguluk üzerine açılan deliklere takılan burgulara da tellerin öteki ucu bağlanır. Burgular telleri gererek ya da gevşeterek akort etmeye yarar. Sapın burguIukla birleştiği yerde tellerin burgulara düzenli bir biçimde dağılmasını sağlayan sabit bir “üst eşik” bulunur. Bağlamanın genellikle üç çift teli vardır. Az da olsa üçer üçer kümelenmiş dokuz telden oluşanları da yapılmaktadır. Üst ve alt telleri çelikten, orta teller ise pirinçten yapılır. Bir bağlama, alt eşikten burguluğun ucuna kadar genellikle 95-100 cm uzunlukta olur. Kiraz ağacı kabuğundan ya da plastikten yapılan küçük bir “mızrap” (ya da tezene) ile çalman bağlamanın üst telleri “mi”, orta telleri “re” alt tellen ise “la” sesine akort edilir. Yörelere ve çalınacak parçaya göre bu akort daha değişik de olabilir. Bağlama ailesinde bağlamaya çok benzeyen iki çalgı daha vardır. Bunlardan en küçüğü “cura” adını alır. Boyu 55-60 cm uzunlukta olan cura, perde sayısının azlığı ve sesinin inceliği ile ayırt edilir. “Divan sazı” ise bağlamadan biraz daha büyüktür. Genellikle uzun havaların açışında çalınır.
Bağlama ailesinden “meydan sazı” divan sazından daha büyüktür. Tel sayısının çokluğu yüzünden “on iki telli” olarak da adlandırılır. Sesinin kalınlığı ve gürlüğü, perde sayısının çokluğuyla ayırt edilir. Sesinin gürlüğü nedeniyle açık alanlarda ya da geniş yerlerde çalınabilir. “Çöğür” tarihsel olarak kopuzla bağlama arasında bir geçiş sazıdır. Günümüzde kullanılmayan, unutulmuş bir çalgıdır. Eski kaynaklardan bu çalgının divan sazına yakın büyüklükte, 15 perdeli ve altı ya da dokuz telli olduğu anlaşılmaktadır. “İki telli”, Anadolu ve Balkanlar’da da kullanılan, bağlamadan biraz küçük eski bir çalgıdır. İki telli olduğu için bu adla anılmıştır. “Tanbura” ise bağlamadan biraz küçük altı telli bir çalgıdır. Kullanılışı kolay olduğu için yaygınlık kazanmıştır. Boy, tel sayısı ve perde düzeni bakımından bağlamaya çok benzeyen “bozuk” da bu ailenin üyelerindendir. Ege ve Akdeniz bölgelerinde yaygınlık kazanmıştır. Yunanistan’da “bozuki” adıyla tanınmış ve benimsenmiştir. Daha çok Toros yörükleri arasında çalman “bulgari” de cura büyüklüğünde bir çalgıdır. Genel olarak dört tellidir, iki telli olanları da vardır.
