Keman Ailesi
Keman insanı derinden etkileyen, eşsiz güzellikteki sesiyle, yaylı çalgılar ailesinin en önemli üyesidir. Sesi, öteki çalgılara göre birçok bakımdan insan sesine daha yakındır. Çene altı ile omuz arasına sıkıştırılarak tutulur. Sol elin parmakları sap üzerinde bulunan tellere basarak gezinirken, sağ elde tutulan yay, keman tellerine sürtülerek çalınır. Gövdenin orta bölümündeki yan girintiler yayın daha kolay hareket etmesini sağlar.
Küçük ve hafif bir çalgı olmakla birlikte, 84 ayrı parçanın bir araya getirilmesiyle yapılır. Kemanın bir gövdesi ve buna bağlı bir sapı vardır. Gövde göğüs tahtası ya da tabla denen üst kapak, alt kapak ve onları birleştiren yanlık adı verilen bir kasnaktan oluşur. Tellerin köprü aracılığıyla gövdeye yaptığı basınca direnebilmesi için alt ve üst kapaklara hafif bir kavis, verilmiştir. Sapın ucundaki burgulara (kulak) sarılarak bağlanan teller bir eşikten (köprü) geçerek, gövdenin ucundaki kuyruk bölümüne bağlanır. Köprü tellerin titreşimini üst kapağa iletir. Burgu yuvalarına yerleştirilen kulaklar tellerin istenilen ölçüde gerilmesini sağlar. Gövdenin içine boydan boya yerleştirilmiş, bas çubuğu ya da bas kirişi denen bir çıta, eşiğin tam altında da candireği denilen bir takoz bulunur. Bas çubuğu sesin tımlanmasma, candireği de ses titreşimlerinin alt kapağa iletilmesine yardımcı olur. Kemanın metalden ya da hayvan bağırsağından yapılmış dört teli vardır. Üst kapak üzerinde/ biçiminde iki ses deliği ses titreşimlerinin gövdeden dışarı çıkmasını sağlar. Dış etkilerden korunabilmesi için yapımı tamamlandıktan sonra özel karışımlı bir tutkalla cilalanır. Cila kemanın ses tınısını belirleyen önemli bir öğedir.
Kemanlar orkestra içindeki görevlerinden ötürü “birinci keman” ve “ikinci keman” olarak adlandırılır.
Kemanın ilk kez nerede yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, ortaçağda viyol adı verilen eski yaylı çalgılardan türetildiği sanılmaktadır. Keman 16. yüzyılda biçimsel ve teknik açıdan önemli değişiklikler geçirdi. O dönemde en iyi kemanlar İtalya’da, Niccolo Amati (1596-1684), Antonio Stradivarius (yaklaşık 1644-1737) ve Giuseppe Guarneri (1698-1744) gibi ünlü keman yapımcılarının yetiştiği Cremona Okulu’nda yapıldı. “Stradivarius” kemanları günümüzde de gelmiş geçmiş en iyi kemanlardan sayılır. Stradivarius’un bu kemanda kullandığı cilanın gizi hâlâ çözülememiştir. Keman asıl biçimini korumakla birlikte 19. yüzyılda bazı değişikliklere uğradı. Çağdaş kemanda gövde ve sap daha uzun, köprü daha yüksektir. 18. Yüzyılda François Tourte (1747-1835) yaptığı keman yaylarıyla ünlendi. Keman yayı kıvrık bir çubuğun iki ucuna gerili reçinelenmiş at kıllarından oluşur. İstenen ses, yayın keman tellerine sürtülmesiyle çıkarılır.
Keman ailesinin öteki üyeleri viyola, viyolonsel ya da çello ve kontrbastır. Viyola kemandan biraz daha büyüktür ve aynı biçimde çalınır. Sesi daha kalın (alto) ve daha yumuşaktır. Viyolonsel ya da İtalyanca’daki violoncello sözcüğünden türetilen çello violadan daha büyüktür ve sesi kalındır (bas). Daha çok solo bölümler için kullanılır. Sanatçı oturarak bir metal çubukla yere dayanan çalgıyı dizleri arasına sıkıştırır. Dört teli olup, yaklaşık dört oktavlık ses genişliği vardır. En yakın atası 19. yüzyıla kadar yaygın bir biçimde kullanılan viola da gamba9dır. Kontrbas eski bir çalgı olan violone9den geliştirilmiştir. Keman ailesinin en kalın sesli üyesidir. Boyu yaklaşık 180 santimetredir. Ayakta durarak ya da yüksek bir yere oturarak çalınabilir. .Keman, viyola ve çellonun telleri beşli aralıklarla, yani iki tel arasında beş nota yer alacak biçimde akort edilir. Kontrbas ise dörtlü aralıklarla akort edilir. (Aralıklarla ilgili ayrıntılı bilgiyi ARMONİ maddesinde bulabilirsiniz.)
Keman ailesi modern senfoni orkestralarının üçte ikisini ya da dörtte üçünü oluşturur. Günümüz orkestralarında 20 kadar birinci keman, yaklaşık 17 ikinci keman, 12 viyola, 11-12 çello ve 8-9 kontrbas yer alır.
Keman orkestrada ilk kez 17. yüzyılda, İtalyan besteci Claudio Monteverdi’nin (1567-1643) Orfeo adlı operasının seslendirilişinde yer aldı. Keman için solo müzik yazan ilk besteci, barok müziğin büyük ustalarından İtalyan keman virtüözü Arcangelo Corelli’dir (1653-1713). Onun ardından Antonio Vivaldi ve Giuseppe Tartini (1692-1770) gibi ünlü İtalyan besteciler önemli keman parçalan bestelediler. Bu bestecilerin yapıtlarına günümüz konserlerinde de sık sık yer verilmektedir. Sonat ve konçertolarıyla solo keman müziğine önemli katkılarda bulunan sanatçılardan en ünlüleri barok müziğin büyük ustası Alman besteci Johann Sebastian Bach ve 19. yüzyılın birinci yarısında o dönemde teknik açıdan çalınması çok güç yapıtlar besteleyen büyük İtalyan sanatçı Niccolo Paganini’dir (1782-1840). 20. yüzyılda SSCB’li David Oistrakh (1908-74), ABD’li Yehudi Menuhin (doğumu 1916), Rus asıllı ABD’li Jascha Heifetz (1901-87), Macar Joseph Joachim (1831-1907) üstün teknikleri ve yorumlarıyla uluslararası üne kavuştular.
Kemanın tınısı ve tonu hem çalgının niteliğine, hem de çalanın yayı tutan elinin bilek hareketlerine ve parmaklarını tellere basış tarzına bağlıdır. Sözgelimi parmakların teller üzerinde hafif hareketlerle, dalgalanır gibi gezinmesinden titreşimli ve yumuşak tonlar elde edilir. Tellere basan parmakların bu hareketine vibrato denir. Daha güçlü ve yüksek bir ses tonu elde etmek için yayın “topuk” bölümü kullanılır. Kemancı yay kullanmak yerine parmaklarıyla telleri çekerek özel sesler de elde edebilir. Bu harekete pizzicato denir. Bu hareketlerin tümü keman ailesinin öteki üyeleri için de geçerlidir.
Uzun süre kemanın gölgesinde kalan viyola öteki çalgıları desteklemek amacıyla kullanılırdı. 17. ve 18. yüzyıllarda Bach ve Hândel viyola için solo parçalar yazdılar. Daha sonraki yıllarda yapıtlarında viyolaya geniş yer veren Alman besteci Anton Stamitz (1717- 57), Mozart, Beethoven ve Brahms gibi usta sanatçılar yaylı çalgılar müziğine en yetkin biçimini kazandırdılar.
Çellonun tüm inceliklerini sergileyen İspanyol müzikçi Pablo Casals (1876-1973) çağdaş çellocuların babası sayılır. 20. Yüzyılın önde gelen öteki çellocuları arasında Julian Lloyd Webber ve Ralph Kirschbaum sayılabilir.
Koyu renkli kaim tonuyla müziğe güçlülük etkisi kazandıran kontrbas, solo müzik çalgısı olarak çok az kullanılır. Uzun ve kalın telleri “pizzicato”ya elverişlidir; bu nedenle özellikle caz topluluklarının vazgeçilmez çalgısıdır. Beethoven kontrbasın değerini sezmiş ve ona orkestrada bugünkü yerini kazandırmıştır. 19. yüzyılın ünlü kontrbasçıları İtalyan Domenico Dragonetti ve Giovanni Bottesini; 20. yüzyılın en ünlü kontrbasçısı ise aynı zamanda büyük bir orkestra şefi olan Rus asıllı müzikçi Sergey Koussevitzky’dir (1874-1951). Ülkemizde Suna Kan, Saim Akçıl (doğumu 1941) ve Ayla Erduran (doğumu 1936) klasik batı müziğindeki üstün yorumlarıyla uluslararası ün kazanmış sanatçılardır.
Keman Türk müziğine 18. yüzyılın başlarında sinekemanı adıyla girmiştir. Günümüzde klasik Türk müziği topluluklarının en önemli çalgılarından biridir. Türk müziğinde batı müziğinden değişik bir akortla çalınır.
