Bilmece
BİLMECE, Yanıtlanması için sorulan şaşırtıcı ve eğlendirici sorulara bilmece adı verilir. Örneğin, “Fillerin orkestrasına ne denir?” sorusu “Filarmoni”diye yanıtlanır. Burada bilmece sözcük oyununa dayandırılmıştır. Eskiçağlardan beri hemen tüm uygarlıkların edebiyat ve folklorunda bilmece vardır.
Bilmeceler, sözcüklere doğaüstü, büyülü güçler yükleyen ilkel inançlardan doğmuş olabilir. Peri masallarının çoğunda büyülerin bozulabilmesi için zor bir bilmecenin çözümünü bulmak gerekir. Yunan efsanelerinden birinde Odipus, Sfenks denen kanatlı canavarın, “Kendisi tek bir varlıkken, önce dört, sonra iki, sonra da üç ayaklı olan nedir?” sorusunu yanıtlamak zorunda kalır. (Bu bilmecenin çözümünü SFENKS maddesinde bulabilirsiniz.) Odipus doğru yanıtı bilir ve Sfenks’in büyüsünü bozar.
Delfi Kâhinleri de, kehanetlerini bazen bilmece biçimine sokar ve sözcükleri öyle akıllıca kullanırlardı ki, olaylar nasıl gelişirse gelişsin öngörüleri gerçekleşmiş sanılırdı.
Eğretileme (istiare) yani bir şeyi renkli benzetmelerden yararlanarak açıklama, bilmecelerde çok kullanılır (bak. Söz SanatlaRI). Hatta bazı bilmeceler yalnızca karmaşık eğretilemelerden oluşmuş gibidir. Örneğin,
“Ocak başında kuyu Kuyunun içinde suyu Suyun içinde yılan Yılanın ağzında mercan.”
bilmecesinde, gaz lambası anlatılırken çeşitli yaratıcı benzetmelerden yararlanılmıştır.
Eski Türkler’de bilmece, uzun kış gecelerinde ev halkının eğlenme ve zaman değerlendirme araçlarındandı. Bunlar, çocukların eğitiminde, düşünme biçimlerini geliştirmelerinde çok yararlı olurdu. Genellikle iki ya da dört dizeli ve uyaklı olan Türk bilmeceleri, bazen daha uzun tutulurdu.
“Bir karı ile bir koca Mırmır eder her gece.
Karı der ki: -Hey koca Acep İstanbul nice?
-İstanbul bucak bucak,
Çevresi mermer ocak,
İçinde bir sandıcak,
İçi dolu boncucak.”
(Nar)
Bir başka ama bu kez kısa bir örnek:
“Üstü çayır, biçilir Altı çeşme, içilir
(Koyun)
Yapılan benzetmeler olumsuzlanarak sorulan bir tür bilmece:
“Karnı gurul gurul eder, kurbağa değil Ağzında zurnası var, zurnacı değil Başında tablası var, tablacı değil.”
(Nargile)
Modern bilmeceler, genellikle, sözcük ve mantık oyunlarına dayanır. Aşağıdaki örnekler günümüzde çok yaygın olan bu tür bilmecelere ilişkindir.
“Kimler, dişlerini fırçalarken ıslık çalabilir?”
-Takma dişi olanlar.
“Kızıldeniz’e beyaz bir mendil düşerse, ne olur?”
-Islanır.
“Filler niçin gözlük takar?”
-Tanınmamak için.
“Kâğıt, kaleme ne demiş?”
-Üzerimde fazla dolaşma, gıdıklanıyorum.
“Bizim olduğu halde en çok başkalarının kullandığı şey nedir?”
-Adımız.
“Bir grup ördek ırmakta yüzmektedir. Bir ördek iki ördeğin önünde, bir ördek iki ördeğin ortasında, bir ördek de iki ördeğin arkasındadır. Acaba grupta kaç ördek vardır?”
-Grupta üç ördek vardır. Biri en önde (ardında iki ördek), biri ortada (önünde ve arkasında birer ördek), sonuncusu da en arkada (önünde iki ördek) yüzerler.
Günümüzde, bu tür sözcük ve mantık oyunlarına dayananlardan başka, sayı ve şekil bilmeceleri de çok yaygındır:
Yukarıda örnekleri görülen bilmeceler çok çeşitlendirilebilir. Bilmece üzerine yazılmış birçok kitap vardır. Gazete ve dergi gibi yayınların birçoğu bilmeceler yayımlar ve bazıları ödüllü yarışmalar düzenler.