Boru Hattı
BORU HATTI, Genellikle çelik ya da çelikle pekiştirilmiş beton (betonarme) boruların uç uca eklenmesiyle oluşan boruhatları, sıvı ve gazların bir yerden bir yere taşınmasında en elverişli sistemdir. Eklenen borular yüzlerce, hatta binlerce kilometrelik uzun bir yol oluşturduğu için bu aktarma düzenine boruhattı, boruyolu ya da aynı anlamdaki İngilizce pipetine teriminin Türkçe okunuşuyla payplayn denir. Boruhattının yapımında kullanılacak gerecin seçiminde en önemli iki etken, taşınacak ürünün niteliği ile ürünün bu kanalda ilerleyebilmesi için gerekli olan basınçtır. Örneğin tarlaları sulamak ya da pissuları boşaltmak için döşenen düşük basınçlı boru-hatlarında betonarme ve plastik borular kullanılabilir. Oysa ürünün yüksek basınç altında taşındığı petrol ve doğal gaz boruhatları, patlama ya da kırılmaları önlemek için, her zaman çelikten yapılır. Boruların çapı da kullanım amacına göre 5 santimetreden birkaç metreye kadar değişir.
Bugün var olan boruhatlarının büyük bölümü ham petrolün ve arıtılmış petrol ürünlerinin aktarılması için döşenmiştir. Çünkü petrol ve doğal gaz, bulunduğu yataktan tüketiciye ulaşıncaya kadar çok uzun bir yol izler. Kuyudan çıkarılan ham petrol ile doğal gazın önce işlenmek üzere rafinerilere (arıtımevlerine), burada işlenen ürünlerin de çoğu kez yükleme limanlarına, depolama tanklarına ve fabrika ya da ev gibi tüketim merkezlerine taşınması gerekir. Ham petrolü ya da benzin, mazot gibi bir petrol ürününü demiryolu, karayolu ve denizyolu üzerinden tankerler ya da varillerle taşımanın maliyeti çok yüksektir. Bu nedenle, hatların döşenmesindeki yatırım giderlerinin fazlalığına karşın boruhattıyla taşıma en ekonomik yol sayılır.
Yeni bir petrol ya da doğal gaz kuyusu açıldığında, bu kuyu bir boruhattına bağlanır. Çoğu kez dağlan aşarak gideceği yere ulaşan boruhattının içinde sıvının ya da gazın düzenli olarak akmasını sağlamak için ürüne belirli bir basınç uygulamak gerekir. Bunun için, hat boyunca bir dizi pompalama ya da sıkıştırma (kompresör) istasyonu kurulur. Ürün tüketiciye ulaştığında da basıncı kullanım için gerekli olan düzeye düşürülür.
Boruhatlarınm Gelişmesi Boruhattı yeni bir buluş değildir. Çinliler çok eskiçağlarda bile sulama suyunu tarlalara akıtmak için bambu kamışlarından boruhatlan döşerlerdi. Sonraları aynı amaçla kullanılan pişmiş toprak, kurşun ve tunç boruları 19. yüzyılda uçlarına vida gibi diş açılarak birbirine eklenen dökme demirden borular izledi. Ama boruhatlarındaki en büyük gelişme 20. yüzyılın başlarında çelik çekme boruların kullanılmaya başlamasıdır.
1859’da ABD’nin Pennsylvania eyaletindeki Titusville’de açılan ilk petrol kuyusundan çıkarılan ham petrol varillere doldurularak önce at arabalarıyla, sonra tren ve gemilerle rafinerile taşındı. 1865’te de ilk petrol boruhattı döşendi. 5 cm çapındaki demir borulardan oluşan bu 8 kilometrelik boruhattı günde 800 varil (127.200 litre) ham petrol taşıyordu. Bugün dünyanın en uzun boruhatlarından biri, SSCB’deki Kuzey Sibirya yataklarından Batı Avrupa’ya doğal gaz taşıyan, yaklaşık 6.000 km uzunluğundaki Trans-Sibirya boruhattıdır.
Boruhatları genellikle yeraltına döşenir ve ürünün boruları aşındırmasını önlemek üzere içleri asfalt ya da kömür katranı gibi yalıtkan maddelerle kaplanır. Ayrıca hattı kurarken yörenin özel koşullarını da gözetmek gerekir. Nitekim zengin petrol yataklarının bulunduğu Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki 1.300 kilometrelik Trans-Alaska boruhattının sıcaklığı geçirmeyecek biçimde yalıtılmasına, hatta soğutulmasına özen gösterilmiştir. Çünkü bu yöredeki donmuş toprakların (bak. Tundra) borulardan geçen petrolün ısısıyla çözülerek bataklığa dönüşmesi gibi bir tehlike söz konusudur.
Denizaltındaki yataklardan çıkarılan ham petrol ve doğal gazın karaya ulaştırılması ya da bir kıtadan öbürüne taşınması için de, uzman dalgıç ve mühendislerin gözetimi altında özel gemilerle sualtı boruhatları döşenir. Örneğin, yaklaşık 2.500 km uzunluğundaki bir sualtı boruhattı Sahra Çölü’nden çıkarılan doğal gazı Cezayir’den Kuzey İtalya’ya taşır. SSCB’den Türkiye’ye doğal gaz taşıyan 818 km uzunluğundaki boruhattının 114 kilometrelik bölümü de Marmara Denizi’nden geçer. Yılda 6 milyar m3 gaz taşıması öngörülen bu boruhattı 1988’de tamamlanmıştır. Bu doğal gaz hattının dışında Türkiye’de üç tane de petrol boruhattı vardır. 1967’de yapılmış olan Batman-Dörtyol ham petrol boruhattının yıllık kapasitesi 3,5 milyon tondur. I977’de yapılan ve Kerkük petrolünü Akdeniz kıyısındaki Yumurtalık yükleme tesislerine taşıyan Irak-Türkiye ham petrol boruhattının toplam uzunluğu 986 kilometredir; bunun 641 kilometresi Türkiye topraklarından geçer. Başlangıçta 35 milyon ton olan yıllık kapasite 1987’de tamamlanan ikinci bir hatla 70,9 milyon tona çıkmıştır. 5 milyon ton kapasiteli, 447 km uzunluğundaki Yumurtalık-Kınkkale boruhattı da Kerkük petrolünü Orta Anadolu Petrol Rafinerisi’ne taşır.
Dünyanın birçok ülkesinde petrol ve doğalgazdan başka sulama ve içme suyu taşıyan ya da kanalizasyon ağını oluşturan birçok boru-hattı döşenmiştir. 1955’te Ohio’da yapılan 172 km uzunluğundaki bir boruhattı ise, sıvı ya da gaz halindeki ürünleri taşıyan bu hatlardan farklı olarak kömür taşır. Öğütülüp suyla karıştırılarak bulamaç haline getirilen kömür boruhattına pompalanır. Bu bulamacın hattın öbür ucunda kurutulmasıyla elde edilen kömür blokları uygun büyüklüklerde kesilerek tüketim merkezlerine gönderilir.
