Çan
Çan, genellikle metalden, bazen de tahta, boynuz, cam ve kilden yapılan, sallandığında ya da kenarına vurulduğunda çınlayan içi boş bir kaptır. Çanlara eskiçağlardan bu yana her uygarlıkta rastlanır. Pek çok çeşidi bulunan çanlar değişik amaçlarla kullanılır ve kullanıldıkları amaca uygun biçimler alır.
Eskiçağlarda çanların özel güçleri olduğuna, tanrılara seslenmeye, büyü yapmaya ve bozmaya, kötü ruhları kovmaya, yağmur yağdırmaya yaradığına inanılırdı. Günümüzde çanların en temel ve yaygın olan kullanım biçimi işaret vermedir. Saat başlarını belirtme, yas ve şenlikleri duyurma, tapınmaya çağırma, tehlikeyi haber verme amacıyla kullanılırlar. Sahipleri izlerini bulsun diye hayvanların boynuna asılan çanların yanı sıra, işaret verme amacıyla ulaşım araçlarında kullanılan çanlar da vardır. Gemilerde çan, bir başka adıyla kampana, saati ve nöbet değişikliklerini haber vermek için kullanılır.
Kilise ve kızak çanlarında ses, çanın içindeki çan topuzunun çanın içine vurmasıyla elde edilir. Çıngırak adı verilen küçük çanlarda, çan topuzu yerine ufak metal parçaları ya da saçma kullanılır. Çin’deki kimi çanlarda da, çekiç ya da tokmakla çanın dış yüzeyine vurularak ses elde edilir. Çan yapımında çoğunlukla bakır, tunç, gümüş ya da demir gibi metaller kullanılır.
Çanlar toparlak ya da yumurta biçiminde, kesiti ise yuvarlak, dikdörtgen ya da çokgen olabilir. Batıda yaygın olan, lale biçimindeki çanlardır. Çeşitli kültürlerde çanların süslenmesine özen gösterilmiş, çan süslerinde simgesel öğelere yer verilmiştir.
Çanlar boyutlarına göre değişik sesler çıkarır. En büyük çan en kalın sesi verir. Farklı sesler çıkaran çanlarla oluşturulmuş “çan sistemi”nden elde edilen toplu çan sesi ile müzik yapılabilir. Bir çan sisteminde genellikle 5 ile 12 arasında değişen sayıda çan bulunur. Çan sistemi ile müzik yapabilme beceri gerektiren bir sanattır.
Çan tokmaklarına bağlı tahta kaldıraçları ve pedalları bulunan ve bir klavye aracılığı ile çalman kariyon adlı çalgı en az 23 çandan oluşur. Genellikle bir kuleye yerleştirilen kanyonların en ünlülerinden biri Belçika’daki Bruges’tedir. 17. yüzyılda Flaman çan dökümcüleri kariyon sanatını doruk noktasına ulaştırdılar. 74 çandan yapılmış 92 ton ağırlığındaki dünyanın en büyük kariyonu New York’da Riverside Kilisesi’nde bulunan Laura Spelman Rockefeller Anıtı’ndadır.
Çanlar Nasıl Yapılır?
Müzik aletlerinin en eskilerinden biri olan çanlar, yaklaşık 4.000 yıl öncesindeki Tunç Çağı’ndan bu yana döküm yöntemiyle yapıldı. Çan dökümü günümüzde de önemini korumaktadır. Döküm için çanın boyutlarına göre bir kalıp hazırlanır. Çanın alması istenen biçime göre hazırlanan bu kalıbın dış yüzeyi kum ya da harçla kaplanır. Kalıbın çevresine, çanın kalınlığını oluşturacak biçimde bir boşluk bırakarak kubbe biçiminde ikinci bir kalıp yerleştirilir. Eriyik durumdaki metal alaşımı aradaki boşluğa dökülür. Çan dökümünde genellikle bir bakır ve kalay alaşımı olan tunç kullanılır. Çanın çatlamasını önlemek için metalin soğuma süreci sürekli denetlenir. Büyük boyutlu çanların soğuması iki hafta sürebilir. Çan soğuduktan sonra kalıp kırılarak yüzeydeki ve içindeki pürüzler temizlenir; döndüre döndüre iç yüzeyi kesici aletlerle inceltilerek çandan istenilen tını elde edilir. Çan daha sonra cilalanır.
İlk çanlar Tunç Çağı’nda yapılmıştı. Tarihin en usta çan yapımcıları, İÖ 1000'lerde yaşamış olan Çinliler’dir. Roma dönemi çanları perçinlenmiş dövme demirden yapılırdı. Avrupa’da sonraki birkaç yüzyıl boyunca unutulan çan yapımı sanatı, İS 8. yüzyılda keşişler tarafından yeniden keşfedildi. Avrupa’nın en usta- çan dökümcüleri, ses akordunun inceliklerini ilk önce öğrenerek geliştiren Belçikalılar ve Hollandalılar oldu.
Günümüze kadar yapılmış olan çanların en büyüğü Moskova’daki Çar Çam’dır. Boyu 5,8 metre, ağırlığı ise 196 tondan fazladır. Hâlâ kullanılmakta olan en büyük çan ise Birmanya’da bulunan 90,6 ton ağırlığındaki Mingun Çanı’dır.
