Engizisyon
Engizisyon, ortaçağda Katolik Kilisesi’nce kurulan özel soruşturma mahkemelerine verilen addır. Latince soruşturma anlamına gelen inquiro sözcüğünden türetilmiştir. Bu mahkemeler düşünce ve inançları kilisece yanlış ya da tehlikeli bulunan kişiler ile simyacı, büyücü ya da cadı olarak nitelendirilen kimseleri sorgular ve cezalandırırdı. Birçok ülkede kurulmuş olan Engizisyon m ahkemelerinin en ünlüleri Ortaçağ Engizisyonu, İspanyol Engizisyonu ve Roma Engizisyonu’dur.
Ortaçağ Engizisyonu
Ortaçağ Engizisyonu, Fransa ve İtalya’da inançları kilise ile bağdaşmayan kişileri yargılayan yerel mahkemelerle başladı. 1231’de Papa IX. Gregorius papalığa bağlı özel bir mahkeme kurarak Engizisyon’u kurumlaştırdı. İran’da Sasaniler döneminde (226-642) yaygınlık kazanmış olan Mani dininin Mısır üzerinden Fransa ile İspanya’ya sıçraması ve taraftar bulması Hıristiyan din adamlarını kaygılandırmıştı. Manicilik iyilik ve kötülük karşıtlığına dayalı bir dindi; Maniciler’in inanışına göre gerek evrende gerek insanda bu iki güç sürekli çatışma durumundaydı. Hıristiyanlık için tehlikeli görülen bu inançtaki insanlar, bir sorgulayıcı ve yardımcılarından oluşan Engizisyon mahkemelerinde yargılandılar. O dönemde yanlış yaptığını kabul edenler ve pişmanlık gösterenler hafif bir ceza ile Hıristiyan dinine geri alınıyordu. 1252’de Papa IV. Innocentius döneminde işkence, sanıkların suçlarını itiraf ettirici bir yöntem olarak Engizisyon’a girdi. Ortaçağ A vrupa’ sında, mahkemelerde işkence pişmanlığı kabul etmeyenlere yaygın olarak uygulandı; bazı durumlardaysa suçlu bulunanlar yakıldı. İtalya’nın kuzeyi ve Fransa’nın güneyi ile sınırlı kalan ve birkaç yüzyıl süren Ortaçağ Engizisyonu’nun kurbanları arasında Fransız ulusal kahramanı Jan Dark, reformcu din adamlarından Jan Hus ve Girolama Savonarola da vardır.
İspanyol Engizisyonu
Ispanya’da Hıristiyanların Magripliler’e karşı kazandığı zaferden sonra birçok Magripli ve Yahudi cezalandırılmaktan kurtulmak için topluca Hıristiyan olmuş, ama eski inançlarının gereklerini gizlice yerine getirmekten vazgeçmemişlerdi. İspanyol kralları bunun önüne geçmek için Papa IV. Sixtus’tan aldıkları yetkiyle 1478’de Engizisyon mahkemeleri kurdular. Papanın bile vahşice uygulamalarından kaygı duyarak gücünü kısıtlamaya çalıştığı bu mahkemelerin baş engizisyoncuları yüz binlerce insanı inançsız oldukları gerekçesiyle diri diri yakılmaya gönderdi. Bunlardan, yalnızca ilk baş engizisyoncu olan Dominiken papaz Tomas de Torquemada’nm 2.000 kişiyi yaktırdığı bilinir.
İspanyol yönetimi Engizisyon mahkemelerini siyasal davalarda da kullanmıştır. İspanyol Engizisyonu 18. yüzyılda önemini yitirdi ve 1834’te ortadan kalktı.
Roma Engizisyonu
1542’de, Papa III. Paulus Roma Engizisyonu’nu Protestanlık ile mücadele etmek amacıyla kurdu. Dinde reform isteyenlerin sayısı arttıkça, Engizisyon mahkemelerinin acımasızlığı da arttı. Kilise üniversitelerde okutulan kitaplar üzerinde denetim ve sansür uygulamaya başladı. 1543’te kilisenin izni olmadan hiçbir kitabın basılıp satılamayacağına karar verildi. Yasaklanan kitapların listeleri uzadıkça uzadı. Bunlardan birçoğu yakıldı. Engizisyon mahkemeleri, kilisenin dünyaya ve evrene ilişkin tartışılamaz görüşlerinin yanlışlığını kanıtlayan bilim adamlarını da yargılayıp cezalandırdı. İtalyan bilim adamı Giordano Bruno, evrenin sonsuzluğuna, evrende birden çok gezegenin varlığına ve Dünya’nın evrenin merkezi olmadığına ilişkin kuramları yüzünden, Engizisyon mahkemesinde yedi yıl süren yargılamadan sonra 1600’de diri diri yakıldı. İtalyan matematikçi, astronom ve fizikçi Galileo Galilei de Dünya’nın Güneş’in çevresinde döndüğünü önü sürdüğü için 1634’te yargılandı. Düşüncelerini yadsıması istendi ve ömrünün son sekiz yılını kendi evinde gözetim altında geçirmek zorunda bırakıldı.
Engizisyon daha sonra Katolik Kilisesi’nin içinden ve dışından ağır eleştirilere uğradı. 1908’de Papa X. Pius Engizisyon’u kaldırdı. Katolikler arasında kilise düzenini, gelenekleri ve inançları korumayı amaçlayan yeni bir kurum oluşturuldu. Bugün kiliseye karşı inançsızlıkla suçlanan kişiler yalnızca kiliseden uzaklaştırılmakla cezalandırılır.
