Gömme gelenekleri
Gömme gelenekleri, Antropolojide, ölünün toprağa verilmesiyle ilgili törenleri belirten terim. Antropologlara göre ölülere gerekli törenleri yapmak, en ilkel ve uzak toplumlarda bile belirli kurallar çerçevesinde yürütülür. Ölüm ve evlilik gibi, ölüm de, ölüyle ilgilenme ve kalanların yas tutması gibi ayin özellikli gelenekler ve inançlarla belirlenen evrensel bir toplumsal olgudur.
Ayrılık ve geçiş ayinleri
Gömme gelenekleri genel olarak ölenin önceki durumundan ayrılmasını, bir geçiş sürecini ve yaşam sonrasındaki yeni durumunu temsil eden olayları içerir. Ölü yıkama ayini ayrılık töreninin yaygın biçimlerinden biridir. Birçok toplulukta ölüyü kutsal suda yıkama ve özel bir kumaşla giydirme (bazen de mumyalama) işlemlerini içerir; bu uygulamaları gerçekleştiren topluluğun dinsel inançlarıyla yakından ilişkilidir. Bazı ilkel topluluklar eti iskeletten ayırarak, kalan kemik ve dişleri cilalarlar. Geleneksel Tibet kültüründe, ceset leş yiyen kuşlara ve iskeleti temizleyecek başka yaratıklara terkedilir. Cesedin hazırlanıp temizlenmesinden sonraki, ama toprağa verilmesinden önceki geçiş süresinin uzunluğu da, toplulukların inançlarına göre değişiklik gösterir. Bazı toplumlarda, ölünün başında sabahlamak gibi nispeten kısa bir sürenin geçmesi beklenir (İslâm ülkelerinde olduğu gibi). Bazı topluluklarda ceset bir ağacın altındaki ya da bir yükseltinin üstündeki sığ bir mezarda, üstü toprakla örtülmeden ruhun bedenden ayrılmasını sağlamak için çürümeye bırakılır. Gerekli zaman geçtikten sonra, ayin yapılır ve kalıntıların üstü toprakla örtülür.
Toprağa verme biçimleri
Ayrılma ayinlerini bedenin kalıcı biçimde toprağa verilmesi izler. Öbür aşamalar gibi, cesedin toprağa verilmesinde de birçok yöntem kullanılır. Ceset bir kefenle kaplanarak, giysiler giydirilmiş biçimde ya da çıplak olarak, bir tabutun içinde (ya da doğrudan doğruya toprağa) gömülebilir.
Gömme yerine ceset yakma da birçok topluluk tarafından uygulanan bir yöntemdir. En basit biçimiyle ceset bir odun yığını üstünde (Hindistan'da) ya da özel bir krematoryumda (Batı ülkelerinde) yakılır ve küller, geleneklere uygun olarak gömülür, toprağa ya da suya saçılır ya da bir kap içinde saklanır. Bazen ceset bir sala ya da bir kayığa yerleştirilerek yakılır. Öbür yöntemler arasında cesedi bir kaya mezarına, bir tonoza, lahde, bir ehrama ya da başka tür bir özel mezara yerleştirmek sayılabilir.
Gömme gelenekleri bir kültürün yapısı, değerleri ve dini konusunda birçok bilgi verir. Eşitlikçi bir toplumda bütün cenazelere eşit derecede özen gösterilir. Zenginlik ya da soyluluk anlayışına dayalı toplumlarda, zenginlerin ya da soyluların görkemli mezarlara gömülmesi ile daha aşağı sınıfların sade mezarları çelişir. Eski Mısır'daki özenle düzenlenmiş ehramlarda olduğu gibi birçok kişisel eşyanın da ölüyle birlikte gömülmesinden, belirli bir toplumun yaşam sonrasıyla ilgili anlayışları konusunda bilgi edinilir. Birçok toplumda, ruhların onlara gerektiği biçimde saygı göstermeyen kişilere felaket ya da ölüm getirmesinden korkulması, gömme törenlerine gösterilen özenin başlıca nedenlerindendir. 1829'da yasaklanıncaya kadar, ölenin arkasından dul karısının da eşinin yakıldığı ateşe atılmasını içeren hindu ayini, bunun uç örneklerinden biridir: Kadının ateşe atılmaktan kaçınması durumunda, eşinin akraba ve arkadaşları, köye hastalık ya da ölüm gelmesini engellemek için, onu zorla ateşe atarlardı.
Yas
Arkada kalanların yasta olduğunun çeşitli simgelerle belirtilmesi (birçok Batı kültüründe siyah giymek gibi), ölenin adının söylenmesinin yasaklanması, cenaze törenlerinde, imam, papaz gibi din adamlarının dua okumaları, ölümün ardından haftalar, aylar, hattâ yıllar süren yas tutma gibi birçok yas geleneği vardır.
Aşağı yukarı bütün toplumlarda, arkada kalanlar ağlarlar. Birçok toplumda öfke ve şiddet de, acı çekmenin ve yas tutmanın bir ifadesidir. Gömme törenleri, acı içindeki akraba ve yakınların yoğun duygularını, yıkıcı olmayan yönlere kaydırmak için aracı bir rol de oynarlar.
Tarihöncesi bulgular
Arkeoloji araştırmalarına göre gömme törenleri binlerce yıldan bu yana uygulanmaktadır. Ölümle ilgili en eski ayinin izine Irak'taki Şanidar mağarasında rastlanmıştır: Toprakta yapılan çiçektozu analizleri, mağaraya gömülmüş bir Neanderthal İnsanı'nın mezarı üstüne sümbül, gülhatmi ve papatyalar serpilmiş olduğunu ortaya koymuştur.
Fransa'da Dordogne bölgesindeki La Feraisse arkeoloji alanında, günümüzden en az 50 000 yıl önceden kalma 15 ya da 16 yaşında bir erkek çocuk cesedi, eline yakın bir biçimde duran süslü bir taş baltayla birlikte bulunmuştur. Ayrıca mağarada, gömme töreninden kaldığı sanılan kömürleşmiş sığır kemiklerine rastlanmıştır.