Şifalı Bitkiler
Bitkiler insanların hem temel besin kaynağı, hem de ilk ilaçlarıdır. İnsanlar çok eskiçağlardan bu yana deneme
yanılma yoluyla hangi bitkilerin yenebileceğini, hangilerinin zehirli olduğunu öğrendiler; bir yandan da bazılarının hastalıklan iyileştirici yönlerini fark ettiler. Böylece, giderek bitkileri doğrudan ya da özel karışımlar halinde ilaç olarak kullanmaya başladılar. İÖ 5000’lerde Çin’de ve Hindistan ile Mezopotamya ve Eski Mısır’da şifalı bitkilerin kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin Sümer, Akad, Asur ve Hitit uygarlıklarına ait tabletlerde, Eski Mısırlılar’ın papirüslerinde, bugün hâlâ kullanılan kekik, nane, tarçın, safran, defne ve haşhaş gibi bitkilerden söz edilmekte, bunlann hazırlanış ve kullanılışlarına yönelik reçetelere rastlanmaktadır. Eski Yunan uygarlığı
sırasında şifalı bitkiler ve tedavi yöntemleriyle ilgili çok önemli kitaplar yazılmış, bu kaynaklar daha sonraki araştırma ve incelemelere temel oluşturmuştur. Ortaçağda ise, yaygın olarak kullanılan bu bitkiler özellikle kilise bahçelerinde rahiplerce yetiştirilmiştir.
Bitkiler güneş enerjisinin yardımıyla, atmosferden gelen karbon dioksit ile topraktan aldıkları suyu birleştirerek besinlerini üretirler. Fotosentez denen bu süreç sonunda, karbonhidrat (örneğin şeker, nişasta) yapısındaki besin maddelerinin yanı sıra çok daha az miktarlarda başka bazı karmaşık yapılı bileşikler de oluştururlar. İşte, yüzyıllardır süren araştırmalarla hastalıkları iyileştirici etkileri bulunduğu anlaşılan bu maddelere “etkili maddeler” denir. Örneğin, haşhaş kapsüllerindeki özsuda bulunan öksürük kesici kodein ya da kınakına ağacının kabuklarında yer alan kinin (sıtma ilacı) etkili maddelerdir.
Bitkilere hastalıkları iyileştirici özellik kazandıran bu maddeler bitkilerin çiçek, yaprak, tohum, meyve, kök, gövde, kabuk gibi çeşitli bölümlerinde toplanmış ya da tümüne dağılmış olabilir. Bu yüzden bazı bitkilerin yalnızca belirli organları kullanılırken, bazılarının tümünden yararlanılır. Örneğin, mide bulantılarını önleyici ve gaz söktürücü bir bitki olan nane ile antiseptik etkisi olan kekiğin topraküstü bölümleri, papatya ve ıhlamurun çiçekleri, ardıcın meyveleri, adaçayının yapraklı dalları, ketenin tohumu, kınakına ağacının kabukları, zerdeçalın kökleri ilaç olarak kullanılır.
Şifalı bitkilerin kullanım biçimi, içindeki etkili maddeye bağlı olarak değişir. Günlük yaşamımızda genellikle ıhlamur, adaçayı gibi bitkileri çay gibi kaynatarak içeriz. Bazılarının alkol ya da eter gibi çözücülerle özütleri hazırlanır, bazısı ise yağ içinde bekletilip dışarıdan deriye sürülerek kullanılır. Uçucu yağ içeren bazı kokulu bitkilerden şifalı banyolar hazırlanır, bazısından da yağ çıkarılır (örneğin kekik yağı). Aynca, parfüm sanayisinde koku kaynağı olarak değer taşıyan bu bitkilerin çoğu baharat olarak da kullanılır.
Şifalı bitkilerden ilaç sanayisinde de yararlanılmaktadır. Bitkinin etkili maddeleri çıkarılarak hazır ilaç haline dönüştürülür. Örneğin, yüksükotu bitkisinin yapraklarından ve tohumlarından çıkarılan dijitalin glikozitlerinden kalp ilacı hazırlanır. Gene naneden elde edilen mentol ile okaliptüs yapraklarından elde edilen okaliptol, solunum antiseptiği olarak pastillerin bileşimine girer.
Bunca yararlı ve iyileştirici etkilerine karşın, bu tür bitkilerin bilinçsizce kullanımı insan sağlığını tehdit eden tehlikeli sonuçlara yol açabilmektedir. Çünkü, bitkilerdeki etkili bileşiklerin bir bölümü düşük miktarlarda tedavi edici etki gösterirken, daha yüksek oranları zehirleyici, hatta öldürücü olabilmektedir. Bu yüzden de uzman olmayan kişilerce önerilen ya da doğadan bilinçsizce gelişigüzel bir biçimde toplanan bitkilerden yararlanmaya kalkışmak son derece tehlikeli ve yanlıştır.
