Kaolin
Kaolin, porselen, seramik ve çini yapımında kullanılan, yumuşak, beyaz renkli bir topraktır. Kaolin adı, “yüksek dağ” anlamındaki Çince K’ao ling sözcüklerinden gelir. Kaolin Çin’den kaynaklandığı için, çeşitli Avrupa ülkelerinde Çin çamuru ya da Çin kili olarak adlandırılır. Türkiye’de bazı yerlerde kaoline arıkil de denir. Kaolin aslında bir kil türüdür ve granit kay açlardan elde edilir.
Granit kay açlar genellikle kuvars, feldispat ve mika minerallerinden oluşur. Granit, normal olarak çok sert bir kayaçtır, ama atmosfer koşullarının etkisiyle ufalanabilir ya da Dünya’nın iç kesimlerinden püsküren sıcak gazların ve sıvıların zorlamasıyla ayrışabilir ve bunun sonucunda feldispat minerali kaoline dönüşebilir. Böylece granit yumuşak ve kolayca ezilip dağılabilen bir yapı kazanır. “Kaolinleşme” denen bu süreç milyonlarca yılda tamamlanır. Türkiye’deki kaolin yataklarının büyük bölümü bu biçimde oluşmuştur.
“İkincil” ya da “tortul” çökeller denen başka kaolin yatakları da vardır ve bunlar göllerde bulunur. Irmak ve yağmur suları, uzun bir süreç içinde kum ve kaolini doğal olarak ayırır ve göl kurudukça, kalın kaolin damarları oluşur. ABD’nin güney eyaletlerinde bu tür kaolin yataklarına rastlanır. Kaolin çıkarılan öteki ülkeler Fransa, Almanya, İngiltere ve Çekoslovakya’dır.
Türkiye’de, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Eskişehir, Çanakkale ve Kütahya illerinde zengin kaolin yatakları vardır. Buralardaki taşocaklarından kaolin, hemen hemen aynı yöntemle çıkartılır. Ocaktaki yumuşak granit kütlelerine çok hızlı su püskürtülerek önce kütle parçalanır. Basınçlı suyla, kil (yani kaolin) ve kum ocağın dibinde toplanır. Bu bulamaç daha sonra ayırma tesisine pompalanır. Bu tesiste, kuvars, mika ve bir miktar feldispattan oluşan ve kile oranla daha iri taneli olan kaba kum, içi su dolu çökeltme tanklarında, tankın dibine çökeltilir. Çökelti atılıp, kil bulamacı dışarı alınır. Ama bu bulamaç da hâlâ bir miktar ince taneli kum içerdiği için bulamaç gene birkaç tankta toplanır ve bu kez ince kumun çökelerek ayrılması sağlanır. Bu işlemlerin sonunda kaolin artık tümüyle kumdan arınmış duruma gelir. Kaolin bulamacı sonunda iyice süzülüp kurutularak macun kıvamına getirilir ve seramik, çini, porselen fabrikalarına taşınmak üzere depolanır.
Çin porselenleri dünyaca ünlüdür; ama bu porselenlerin nasıl yapıldığı 18. yüzyılın başlarına kadar Avrupa için bir sır olarak kaldı. Bu tarihte Fransız gezginler Çin’den Avrupa’ya kaolin örnekleri getirdiler. Avrupa’daki ilk kaolin yatağını ise İngiliz porselen üreticisi William Cookworthy 1745’te İngiltere’deki St. Austell’de buldu. Böylece porselen, seramik ve çini üretimi Avrupa’da da yaygınlaştı.
Kaolin ayrıca kâğıt yapımında, kâğıdın basım özelliklerini artırmak için de kullanılır. Bu amaçla ya kâğıdın hammaddesi olan odun hamuruna katılır ya da bitmiş kâğıdın yüzeyine ince bir kat halinde sıvanır. En nitelikli, parlak kâğıtlar bu ikinci yöntemle üretilir.
Boya, plastik eşya, yapay kauçuk, ilaç, camyünü, iplik, gübre, mürekkep ve kozmetik yapımında da kaolinden yararlanılır.
