Keten
Keten gövdesinden lif, tohumlarından ise yağ çıkarılan çok önemli bir tarım bitkisidir. Asya’nın batı kesimlerinde kendiliğinden yani yabani olarak yetişen bu bitkinin, lifleri için çok eskiçağlardan beri yetiştirildiği bilinmektedir. Örneğin, İsviçre’deki tarihöncesi göl evlerinde bulunan ketenden yapılmış dokuma parçaları bize bu bitkinin o dönemlerde yetiştirildiğini ve kullanıldığını gösterir. Gene Eski Mısırlılar’ın ölülerini mumyalamada keten dokumalardan yararlandığı anlaşılmıştır. Keten dokumalar Akdeniz ülkelerine ve Avrupa’ya da Mısır’dan yayılmıştır.
Biryıllık otsu bir bitki olan keten (Linum usitatissimum) 30 ile 100 cm arasında boy atar. Bitkinin ince uzun gövdesi almaşık olarak dizilen, mızrak biçimli ve sapsız yapraklarla donanmıştır. Gövdenin tepesine doğru çatallanan dalların ucunda bazen beyaz, ama çoğunlukla parlak mavi renkli, beş taçyapraklı küçük çiçekler açar. Kapsül tipindeki yuvarlak meyvelerinin içinde ortalama 10 tane düzgün yüzeyli, kahverengi oval tohum bulunur.
Ketenin liflik ve tohumluk olmak üzere iki tipi vardır. Lif elde etmek amacıyla yetiştirilen çeşitlerin uzun boylu ve fazla dallanmayan özellikte olması istenir. Bu yüzden de ürünün yanlara doğru dallanmasını önlemek üzere tohumlar çok sık olarak ekilir. Buna karşılık tohumluk üretiminde, çok dallanan, dolayısıyla daha çok tohum veren çeşitler seçilir ve dallarının rahatça gelişebilmesi için tohumlar daha seyrek olarak ekilir. Liflik ketenler en iyi serin ve nemli, tohumluklar ise daha kurak iklimlerde yetişir.
Tohumluk keten üretiminde ürün, tohumlar tümüyle olgunlaştığında biçilerek hasat edilir. Keten tohumlarında yüzde 30-40 oranında yağ bulunur; ama bu oran genellikle tohumun tipi, yetişme yeri, toprak, yağış ve sıcaklık gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak değişir. Tohumlardan, kavrulup ezildikten sonra sıkılarak ya da sıcak benzin gibi bir çözücüyle işlenerek havada çok çabuk kuruyan koyu renkli bir yağ elde edilir. “Beziryağı” adı verilen bu yağ en çok cila, yağlıboya, baskı mürekkebi, muşamba ve yapay deri üretiminde kullanılır. Tohumlardan yağ çıkarıldıktan sonra geriye kalan küspe yani katı artık da ziyan edilmeyip hayvan yemi olarak değerlendirilir. Protein ve mineralce zengin olduğundan en çok sığır ve koyun gibi süt veren hayvanlara yedirilir. En başta gelen keten tohumu üreticileri ABD, Rusya, Arjantin, Kanada ve Hindistan’dır. Türkiye’de ise yılda ortalama 4.000 ton dolayında tohum üretilmektedir.
Liflik keten, tohumluklar gibi biçilerek değil elle ya da özel makinelerle sökülerek hasat edilir. Bunun amacı olabildiğince uzun boylu lif elde etmektir. Sökülen bitkilerin gövdeleri tohumlar alındıktan sonra ıslatılarak yumuşatılır; böylece gövdedeki liflerin gevşeyip birbirinden kolayca ayrılabilmesi sağlanır. Bunun için en çok uygulanan iki yöntemden biri demetler haline getirilen gövdeleri, üzerine ağırlık koyarak 10-20 gün kadar su içinde bırakmak; öbürü ise yağmur ya da çiy yardımıyla ıslanabilmesi için birkaç hafta boyunca yere sererek açık havada bekletmektir. Günümüzde bu işlem kimyasal yöntemlerle de yapılabilmesine karşın pahalı olduğundan pek yeğlenmemektedir.
Yeterince yumuşayan gövdeler kurutulup merdaneler arasından geçirilerek ezilir. Daha sonra liflerin, istenmeyen öbür bölümlerden ayrılabilmesi için ezilmiş gövdeler tokmaklarla ya da makinelerle dövülür. Elde edilen lif demetlerindeki boyutları ve niteliği farklı lif tellerini birbirinden ayırabilmek için lifler çelik taraklı makinelerde taranır. Böylece, ayrılan ince ve esnek lifler dokumacılıkta, kaba ve sert lifler ise sicim ve halat yapımında kullanılır.
Dünyada liflik keten en çok Rusya’da üretilir. Tek başına, öbür ülkelerin hepsinin toplam üretimine eşit miktarda üretim yapan bu ülkeyi Polonya, Fransa, Belçika ve Hollanda izler. Türkiye’de ise üretimin nerdeyse tümü Marmara Bölgesi’nden sağlanır.
Keten Dokumacılığı
Niteliklerine göre ayrılmış keten lifleri çekme makinesinde çekilip uzatıldıktan sonra, hafifçe bükülerek fitil denen ince demetler haline dönüştürülür. Bundan sonra bu fitiller eğirme makinelerinde çekilip daha da inceltilir ve bükülerek iplik haline getirilir. Eğer iplik çok ince dokumalarda kullanılacaksa lifler eğirme makinelerine girmeden önce suyun içinden geçirilir ve böylece ıslanan liflerin büküm sırasında kırılması önlenir. Eskiden, ipliklerin elle eğrildiği günlerde bu işi yapan kişiler lifleri parmaklarını suya batırarak nemlendirirlerdi. Daha kaba kumaşların dokunmasında kullanılacak iplikler için ise lifler kuru halde eğrilebilir.
Keten, iplik halindeyken ya da çoğu kez dokunduktan sonra grimsi rengini açmak için ağartılır. Ağartma işlemiyle birlikte dokumanın ağırlığı azalır. Keten dokumalar oldukça pahalı ürünlerdir. Bunun nedeni, bitkiden lif elde edilmesi ve işlenmesi sırasında aşırı lif kaybıdır. Keten, pamuk gibi öbür bitkisel liflere benzer bir biçimde dokunur.
Keten dokumalar, ağartılarak bembeyaz yapılabilir; ama liflerin boyarmaddelere karşı doğal direnci nedeniyle başka renklere boyanması oldukça zordur.
Keten suyu kolay emdiği ve çok az lif bıraktığı için havlu ve mendil yapımına çok uygun bir gereçtir. Ayrıca düzgün ve parlak olduğu için yatak çarşafı, masa örtüsü ve peçete; serin tuttuğu için de yazlık giysilerin yapımında en çok yeğlenen dokumalardandır. Keten kolay buruşan bir dokumadır, ama bazı reçineli maddelerle işlenerek bu istenmeyen özelliği ortadan kaldırılabilir. Ketenden ayrıca, çadır bezi, yelken bezi, çuval ve halı tabanı gibi kalın ve kaba dokumaların üretiminde yararlanılır. Keten lifleri çok sağlam olduğundan ayakkabı ve öbür bazı deri eşyaların dikiminde kullanılır.
Dünyada keten dokumacılığında başı Kuzey. İrlanda ve İskoçya çeker. Fransa, Hollanda ve Belçika da üstün nitelikli ürünleriyle ünlüdür. Öbür önemli üreticiler arasında Japonya, Rusya, Çekoslovakya ve Avusturya sayılabilir.
