Oyma Baskı
Çok eski zamanlardan beri ağaç ya da metal yüzeyleri çeşitli desenlerle süslemekte kullanılan oymacılık sanatı, desenlerin bu yüzeyler üzerine keskin bir aletle oyulmasına dayanır. Hakkâklık da denen oymacılık günümüzde daha çok oyma baskı yöntemiyle yapılan baskıların kalıplarının hazırlanmasında kullanılır.
Gravür olarak da bilinen oyma baskı yönteminde, basılacak olan desen tahta ya da metal
bir levha üzerine oyularak çizildikten sonra levhanın yüzeyine özel bir mürekkep sürülür. Daha sonra levhanın üzerine bir tabaka kâğıt serilir ve sıkıca bastırılarak levha üzerindeki mürekkepli desenin kâğıda çıkması sağlanır. Oyma baskı, mürekkebin kalıba sürülüş yöntemine göre, kabartma baskı ve çukur baskı denen iki farklı biçimde yapılır.
Kabartma Baskı. Bu tür oyma baskı yapmak için desenin oyulduğu ağaç ya da metal kalıbın yüzeyi çok düzgün ve pürüzsüz olmalıdır. Bu pürüzsüz yüzey üzerine bir merdaneyle matbaa mürekkebi sürülünce mürekkep dengeli bir biçimde dağılarak yüzeyin her yerini ince bir katman halinde kaplar. Ama basılacak desenin kazınmış olduğu çukur yerlere mürekkep gitmez. Daha sonra baskı kâğıdı mürekkepli yüzey üzerine özenle yayılarak iyice bastırılır. Böylece kalıptaki mürekkep kâğıda geçer. Deseni oluşturan ve kalıp üzerine oyulmuş olan çizgilerde mürekkep olmadığı için bunlar kâğıt üzerinde beyaz çizgiler olarak kalır. Bu yöntemle basılan resimler beyaz çizgilerin siyah fon üzerinde oluşturduğu desenler biçimindedir.
Çukur Baskı. Kabartma baskının tersine, çukur baskı türünde basılan resim, beyaz fon üzerinde siyah bir desen biçimindedir. Bu baskıda kullanılan kalıp kabartma baskıdakinin aynıdır; ama bu kez kalıba mürekkep bir merdaneyle değil yumuşak bir fırçayla sürülür ve kalıp üzerindeki oyma çizgilerin içine de dolar. Sonra kalıbın yüzeyi silinerek üzerindeki mürekkep iyice temizlenir. Sürülmüş olan mürekkep yalnızca oyuk çizgilerin içinde kalır. Daha sonra kalıbın üzerine nemlendirilmiş baskı kâğıdı serilir ve kalıp metal bir yatağa yerleştirilerek ağır merdanelerin arasından geçirilir. Merdaneden geçerken kalıba iyice bastırılan kâğıt, kalıbın üzerindeki çukur çizgilerde bulunan mürekkebi emer. Bu tür bir oyma baskı resme yakından bakılırsa, siyah çizgilerin kâğıt yüzeyinden hafifçe kabarık olduğu görülür.
Ağaç Oyma Baskı
Ağaç oyma baskı kalıpları yapmak için 2,2 cm kalınlığında ağaç bloklar ve oyma kalemi denen basit kesici aletler kullanılır.
Oyulacak tahta kalıp tezgâh üzerinde bulunan deriden yapılmış bir kum torbasının içine konup sol elle sıkıca tutulur. Sağ elin başparmağıyla işaretparmağı arasında tutulan oyma kaleminin sapı avuç içine iyice oturtulur. Çeşitli büyüklük ve biçimlerde olabilen oyma kalemlerinin sivri ucu geriye doğru kalınlaşır. Bu nedenle oyulan çizginin genişliği oyma kaleminin ağaca ne kadar batırıldığına bağlıdır. İnce bir çizgi için oyma kalemi ağaca az batırılır. Daha kalın bir çizgi için kalem ağaca daha çok batınlarak çalışılır. Eğri çizgiler oyma kaleminin yönünü değiştirerek değil, ağaç kalıbı kum torbasının içinde döndürerek yapılır.
Desenin çizimi tamamlanınca kalıbın üzerine kauçuk merdaneyle mürekkep sürülür. Daha sonra mürekkepli yüzey üzerine bir tabaka kâğıt dikkatlice yayılır ve kalıptan kâğıda net bir baskı çıkana kadar kâğıdın üzeri bir ovma yastığı ya da bir kaşık sırtıyla ovuşturulur. Bir tahta kalıpla birçok baskı yapılabilir.
Ağaç oyma baskının en güzel örnekleri arasında, 19. yüzyıl ağaç oyma baskıcılığının babası sayılan İngiliz Thomas Bewick’in (1753-1828) yaptığı kuş ve hayvan resmi baskılan sayılabilir.
Metal Oyma Baskı
Oyma baskı için kullanılan metaller çelik ve bakırdır. Daha sert olan çelikle çalışmak kolay değildir, ama çelik kalıplar kolay aşınmadığı için bir kalıpla istenilen sayıda baskı yapılabilir. Bakır kalıplar ise yumuşak olduğu için kolay işlenebilir; ama kolayca aşındığı için uzun süre kullanılamaz. Bu nedenle oyma baskı kalıbı olarak kullanılacak bakır levhalar özel bir işlemle sertleştirilir. 15 mm kalınlığındaki bu bakır kalıpların yüzeyi iyice parlatılmıştır.
Metal oymada kullanılan oyma kalemleri ağaç oymada kullanılanlardan daha dayanıklıdır. Bakır levhalar ince olduğu için oyulan çizgiler her zaman yüzeyseldir, hiçbir zaman kalıbın kalınlığının dörtte birini geçmez. Ağaç kalıp gibi bakır kalıp da oyulurken genellikle deriden yapılmış bir kum torbasının içine konur ve oyulacak çizginin yönüne göre sürekli olarak hareket ettirilir. Metal kalıp oyulurken oyulan çizgilerin kenarlarında ufak kabarıklıklar oluşur. Bunlar daha sonra üç kenarlı özel bir bıçakla kesilir.
Desen çizilip tamamlanınca kalıp çukur baskıda olduğu gibi mürekkeplenir, üzerine baskı kâğıdı serilir ve iki ağır çelik merdane arasından geçirilir. Böylece çukur çizgilerin içindeki mürekkep kâğıda geçer.
Andrea Mantegna, Marcantonio Raimondi, Jean Duvet ve Albrecht Dürer Rönesans döneminin, William Blake 19. yüzyılın, Erie Gill ve Stanley W. Hayter de yakın zamanların ünlü oyma baskıcılarıdır.
Asitli Oyma Baskı
Oyma baskının bir türü de asitli oyma baskı ya da ofort baskıdır. Asitli oyma baskıda, basılacak desen bakır, çinko ya da demir levhaların yüzeyinde asitli oyma yöntemiyle oluşturulur. Bunun için önce levhanın yüzeyi balmumu, reçine ve katran karışımından oluşan, aside dirençli bir maddeyle kaplanır. Basılacak desen bir çelik iğneyle kazınarak bu kaplamanın üzerine çizilir. Çizgilerin derinliği metal yüzeyi ortaya çıkaracak, ama metali oymayacak biçimde ayarlanır. Desenin çizimi tamamlanınca levha nitrik asit banyosuna batırılır. Kaplamanın kazınıp metalin açığa çıkmış olduğu yerleri asit aşındırmaya başlar. Bir süre sonra levha asitten çıkarılıp üstündeki kaplama temizlenince metalin yüzeyinde desenin silik bir görünümü ortaya çıkar. Desenin bazı yerlerinin kalıba daha belirgin olarak işlenmesi istendiği zaman bu yerler açık bırakılarak kalıp yeniden aside dirençli karışımla kaplanır ve asit banyosuna sokulur. Bu işlem gerektiği kadar tekrarlanarak basılacak desen istenen derinlikte çizgilerle kalıp üzerinde oluşturulur.
Hazırlanmış olan bu kalıba yağlı, yoğun bir baskı mürekkebi sürülür. Kalıp hafifçe ısıtılarak çizgilerin içine mürekkebin iyice girmesi sağlanır. Sonra kalıbın parlak yüzeyindeki mürekkep silinerek temizlenir. Yalnızca üzerindeki desenin çizgileri içinde mürekkep kalmış olan kalıp artık baskıya hazırdır. Sonra suyla nemlendirilmiş baskı kâğıdı kalıbın üzerine yayılır; üstüne birkaç tabaka kauçuk konur ve kalıp baskıya verilir.
Metal bir yatağa yerleştirilen kalıbın iki ağır metal merdane arasından geçirilmesiyle baskı yapılır. Merdanelerin arasından geçerken sıkışan kalıptaki mürekkep, üzerindeki kâğıda geçer. Kalıbın üzerinden dikkatle kaldırılan kâğıtta görülen desen tam istenen biçimde basılmış olmayabilir. Prova baskısı denen bu baskı dikkatle incelenir ve gerekli değişiklikler kalıp üzerinde ve gene asitli oyma yöntemiyle yapılır. İstenen sonuç almana kadar prova baskıları ve değişiklikler sürdürülür. Son provadan sonra baskıya geçilir ve kalıp aşmana kadar yüzlerce baskı elde edilir.
Asitli oyma baskının birçok üstünlüğü vardır. Bu yöntemle yapılan baskıda çizgiler kabartma olarak basılır. Böyle bir resme el sürülünce kabartma çizgiler kolayca fark edilir. Resmin koyu bölümleri parlak bir kadife görünümündedir.
Asitli oyma baskı ilk kez 1513’te yapılmış, birçok ünlü sanatçı yapıtlarında bu yöntemden yararlanmıştır. Bunlar arasında Rembrandt, Goya ve Pablo Picasso sayılabilir.
