Patetes
Patetes, nişastalı yumruları için yetiştirilen değerli bir tarım bitkisidir. Dünyanın en önemli bitkisel besin kaynaklarından biri olan bu bitkinin (Solanum tuberosum) anayurdunun Güney Amerika’da And Dağları olduğu ve Amerika Yerlileri’nce yüzlerce yıl öncesinden beri yetiştirildiği bilinmektedir. Patates Avrupa’ya ilk kez 16. yüzyılda, Güney Amerika’dan dönen İspanyol gezginleri tarafından getirilmiş, daha sonra İrlanda’ya, oradan da İngiltere’ye yayılmıştır.
Avrupa’ya getirildiği ilk dönemlerde, yalnızca zenginlerin bahçesinde yetiştirilen ve ancak önemli şölenlerde sunulan değerli bir yiyecekti. Oysa İrlanda’ya götürüldükten kısa bir süre sonra patates büyük bir hızla yaygınlaşarak halkın başlıca besin kaynağı durumuna geldi. Sanayi Devrimi sırasında sayılan hızla artan fabrika işçilerine ucuz yiyecek arayışıyla birlikte patates bir kesim olarak önem kazandı. 18. yüzyıl ortalarına gelindiğinde ise pek çok ülkede ana besin kaynağı olarak ekmeğin yerini aldı. Ama, 1846-47 kışında İrlanda’da patates tarlalarına patates mildiyösü denen bir hastalık bulaşarak bütün ürünün yok olmasına neden oldu. Bunun sonucunda İrlanda’da patates tarımı geriledi.
Günümüzde en başta gelen patates üreticileri Rusya, Almanya Federal Cumhuriyeti, Polonya, ABD, Fransa, İngiltere, Çekoslovakya, Hollanda ve İrlanda’dır. Yıllık patates üretiminin 4 milyon ton dolayında olduğu Türkiye’de ise hemen hemen bütün bölgelerde patates tarımı yapılır. Ama, toplam üretimin yaklaşık üçte birini Nevşehir ve Niğde illeri sağlar.
Bol miktarda nişastanın yanı sıra kalsiyum ve C vitamini de içeren patates kolay sindirilebilen değerli bir gıda maddesidir. En çok kızartılarak, yemek, salata ve püre yapılarak tüketilir. Hayvan yemi olarak da kullanılan patatesten ayrıca nişasta çıkarılır, alkol ve glikoz gibi bazı kimyasal maddelerin üretiminde hammadde olarak da yararlanılır.
Patatesin Özellikleri, Yetiştirilmesi ve Zararlıları
Domates ve patlıcanla yakın akraba olan patates, patlıcangiller (Solanaceae) familyasından otsu bir bitkidir. Güney Amerika’da 100 kadar değişik yabani çeşidi bulunan bu bitkinin yapılan melezleme çalışmalarıyla, yani insan eliyle geliştirilmiş pek çok kültür çeşidi de vardır.
Ortalama 25 cm ile 75 cm arasında boylanabilen patates bitkilerinin yeşil ya da morumsu gövdelerinde iri bileşik yapraklar bulunur. Dalların ucunda salkımlar oluşturan çiçekleri beyaz, sarı, mor ya da çizgilidir. Henüz olgunlaşmamış domatesleri andıran yeşil, küçük meyveleri minicik tohumlar içerir.
Patatesin besin olarak yararlandığımız bölümü toprağın altında geliştirdiği yumrularıdır. Bitki ürettiği nişastayı bu yumrularda depolar. Tek bir patates bitkisi birkaç tane ile 20 arasında değişen sayıda yumru oluşturur. Yumrular genellikle oval ya da yuvarlak biçimli; kabuğu sarı, kahverengimsi gri ya da mor; eti ise beyaz ya da sarıdır. Yumruların yüzeyinde “göz” denen küçük tomurcuklar bulunur. Bu tomurcuklar toprağa dikildiğinde sürgün vererek yeni bitkilere dönüşür. İşte bu yüzden patates tohumdan değil “tohumluk patates” denen küçük yumrulardan çoğaltılır.
Patates en iyi derin, hafif ve besince zengin topraklarda yetişir. Genellikle tarlalarda 70 cm aralıklarla açılmış oluklara kışlık ürün için 40 cm, taze patates elde etmek isteniyorsa 30 cm, tohumluk patates üretimi için ise daha yakın aralıklarla dikim yapılır. Dikilen ürünün üstü 5-6 cm yüksekliğinde toprakla örtülür.
Ürün genellikle bitkinin toprağın üstündeki bölümleri solduktan sonra hasat edilir; ama eğer uzun süre saklanmayacak, yani kışlık olarak tüketilmeyecekse, ilkbaharın sonlarına doğru yeni gelişen körpe yumrular sökülür. Pazarlarda taze patates adıyla satılan bu üründür. Patates elle ya da makinelerle hasat edilir.
Patates mildiyö, çürüklük ve mozaik gibi bazı mantar hastalıklarına ve genellikle yaprakbiti denen bazı küçük böceklerin taşıdığı virüs hastalıklarına karşı çok duvarlıdır. Ayrıca, patatesböceği, toprakpiresi, yaprakpiresi ve ipliksolucan gibi çeşitli zararlılardan da önemli ölçüde etkilenir. Örneğin, patatesböceğinin larvaları bir patates tarlasını neredeyse tümüyle yok edebilir. İpliksolucanlar ise
patates bitkilerinin gövdelerini toprak yüzeyine yakın kesimlerinden kemirerek zarar görmesine neden olur.
