Rize
Rize ili, Karadeniz Bölgesi’nin doğu kesiminde yer alır. Rize ili toprakları, güneyde Kuzey Anadolu Dağları’nın en yüksek kesimlerinden kuzeyde Karadeniz kıyısına kadar uzanır ve bu topraklarda çok az sayıda alçak düzlüklere rastlanır.
Topraklarının dağlık ve çok engebeli oluşu ilde ekonomik olanakların kısıtlı olmasının başlıca nedenidir. Bu engebeli arazilerde işe yarar bir tarım alanına sahip olma ve eldeki tarım alanını genişletme ya da koruma çabaları insanların birbirleriyle sürtüşmesine ve çatışmalara yol açmıştır. Ekonomik olanaksızlıklar ya da kan davaları nedeniyle ve daha iyi bir çalışma ortamına kavuşmak umuduyla başka yörelere göç eden Rizeliler’e ülkemizin hemen her büyük kentinde rastlanır.
Sık ve gür ormanlarla kaplı olan Rize ilinde yeşil rengin çeşitlendiği eşsiz doğal güzelliklerle karşılaşılır. Ülkemizin en çok yağış alan ili olan Rize’nin adı akla hemen çayı getirir.
Doğal Yapı
Rize ilinin Karadeniz kıyısında, akarsu ağızlarında biraz genişleyen çok dar bir kıyı şeridi uzanır. Çok küçük ovalar oluşturan bu düzlüklerin hemen ardında bir duvar gibi yükselen dağlar tüm ili kaplar. En yüksek kesimleri doğu, güney ve güneydoğuda doğal sınır oluşturan bu dağlara Rize Dağları denir. Rize Dağları, Kuzey Anadolu Dağları’na bağlı Doğu Karadeniz Sıradağları’nın kıyı dağları dizisi içinde yer alır. Rize Dağları’nın ve Karadeniz Bölgesi'nin en yüksek noktasını oluşturan Kaçkar
Dağı’nın doruğu il sınırlarının dışındadır. Rize ilinin en yüksek noktası, bu dağlarda 3.711 metreye ulaşan ve Verçenik Doruğu olarak da bilinen Üçdoruk’tur. Son jeolojik dönemde oluşan buzul aşındırmasının izlerine rastlanan Üçdoruk’un kuzey kesiminde küçük bir buzul vardır. Bazı buzyalakları (sirk) ve buzyalağı gölleri de bulunan Rize Dağları turizm ve dağcılık sporu açısından çeşitli olanaklar sunar. Akarsu vadileriyle derin biçimde parçalanmış olan bu dağların yüksek kesimlerinde hayvancılık bakımından önem taşıyan gür çayırlarla kaplı, buz gibi suların aktığı birçok yayla vardır.
Bazı kaynaklarda Dilek Dağları olarak da adlandırılan Rize Dağlan’mn il sınırları içinde kalan bölümünden kaynaklanan suların tümü Karadeniz’e dökülür. Bu suları toplayan başlıca akarsular Çağlayan, Fırtına ve Pazar dereleri ile Büyükdere ve İyidere adıyla da bilinen İkizdere’dir. Yılın her mevsiminde çok miktarda su taşıyan bu küçük akarsuların sık bir bitki örtüsüyle kaplı toprağı yumuşatması nedeniyle zaman zaman toprak kayması (heyelan) oluşur.
Rize ilinin Karadeniz kıyısında fazla girinti ve çıkıntıya rastlanmaz. Bu kıyının bazı kesimlerinde doğal kumsallar vardır.
Rize ili, Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesimine egemen olan ılık ve yağışlı yumuşak iklimin etkisinde kalır. Yıllık ortalama yağışlı gün sayısı 173 gün olan ve yağış miktarı 2.323 milimetreye ulaşan Rize yurdumuzun en çok yağış alan yöresidir.
Rize ili doğal bitki örtüsü açısından çok zengindir. İlin kıyı kesimi çay bahçeleri ve fundalıklarla kaplıdır. Yükseklere doğru çıkıldıkça önce kestaneler ile çeşitli meyve ağaçlarının karışık olarak bulunduğu topluluklara, daha sonra da kayın, köknar ve ladin ormanlarına rastlanır. Yazın ormangüllerinin açtığı bu ormanlar, otsu bitkiler ve çalılardan oluşan orman altı bitki örtüsü açısından da çok zengindir. Rize Dağları’nda ormanın üst sınırı 2.000 metreden geçer. Daha yükseklerde ağaçsız yeşil çayırlar vardır.
Tarih
Eski dönemlerdeki tarihine ilişkin yeterli bilgi olmayan Rize yöresine İÖ 7. yüzyılda denizyoluyla gelen Miletliler kıyıda bazı ticaret kolonileri kurdular. İÖ 2. yüzyılda Pontos Krallığı’nın, İÖ 1. yüzyıl sonlarında da Roma İmparatorluğu’nun egemenliğine giren Rize yöresi, daha sonraları Bizans İmparatorluğu tarafından yönetilirken birçok kez Sasaniler’in saldırısına uğradı. Bu saldırıların durdurulması için Bizanslılar’a yardım eden Hazarlar yöreyi Arap akınlarından da korudular. 11. yüzyıl sonlarında Türkmenler’in gelmeye başladığı bu yöre, bir süre Danişmendliler ile Bizanslılar arasında el değiştirdi. Rize yöresi 13. yüzyılda, Konstantinopolis’in (bugün İstanbul) Latinler tarafından işgal edilmesinden sonra Gürcü Kraliçesi Tamara’nm yardımıyla Trabzon Rum İmparatorluğu’nu kuran Komnenos hanedanının yönettiği topraklar arasına katıldı. 16. yüzyıl başında tümüyle Osmanlı Devleti’ne bağlandı. Osmanlı dönemi sonlarında Lazistan sancağının sınırları içinde yer alan yöre, I. Dünya Savaşı sırasında 1916’dan 1918’e kadar Rus ordusunun işgali altında kaldı. Rize yöresi, Cumhuriyet döneminde yönetsel açıdan çeşitli değişiklikler geçirdi. 1924’te il yapılan Rize, 1933’te yeni kurulan Çoruh iline bağlandı. 1936’da Çoruh’tan ayrılarak yeniden il haline getirildi.
Ekonomi
Üçte ikisinden fazlası kırsal kesimde yaşayan il halkı geçimini çay üretiminden sağlar. Tarıma elverişli toprakları son derece kısıtlı olan Rize ilinde ekili alanların yalnızca yüzde 3 kadarı çay dışındaki bitkisel ürünlere ayrılmıştır. Türkiye yaş çay yaprağı üretiminin yüzde 70’ten fazlası bu ilimizde gerçekleştirilmektedir. Az miktarda yetiştirilen öteki bitkisel ürünlerin başlıcaları patates, mısır, fasulye, elma, armut, mandalina, portakal, tütün ve kara lahanadır. Kırsal kesimde yaşayan her aile kendi tüketimini karşılamak amacıyla az sayıda sığır besler. Çamlıhemşin ve İkizdere yörelerinde de koyun yetiştirilir. Arıcılık Rize ilinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle İkizdere ilçesinin Anzer Yaylası’nda küçük bir alanda elde edilen Anzer balının astım ve ülser gibi hastalıklara iyi geldiği bilinmektedir. Buradaki değişik çiçeklerden elde edilen bu bal son derece az miktarda üretilebilmekte ve çok yüksek fiyatla satılmaktadır. İlin ormanlık alanlarında yaşayan köylülerin bir bölümü geçici işçi olarak kesim ve dikim işlerinde çalışır. Kıyı halkının bir bölümü geçimini eskiden beri balıkçılıktan sağlar. Son yıllarda aşırı ve kurallara uygun olmayan avlanma gibi nedenlerle Karadeniz’de balığın azalması sonucu Rizeli balıkçılar avlanmak için başka denizlere gitmektedir.
Fazla gelişmemiş olan il sanayisinin en önemli kuruluşları, kısa adı Çay-Kur olan Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü ile özel kesimin elindeki çay işleme ve paketleme fabrikalarıdır. İlin çeşitli kesimlerinde kurulmuş olan balıkyağı ve balık unu fabrikaları Karadeniz’deki balıkların azalması nedeniyle güç durumdadır. Rize ilinde yer alan öteki sanayi kuruluşları un, şekerli ürünler, orman ürünleri, çivi ve tel fabrikalarıdır. Canlı bir küçük sanayisi olan Rize ilindeki başlıca küçük üretim işyerleri metal eşya, orman ürünlerini işleme ve dokuma atölyeleridir.
Doğal güzellikler açısından çok zengin olan Rize ilinin Karadeniz kıyısında yer alan kumsalları
ve Rize Dağları’ndaki ormanlarla çevrili yaylalardaki yerleşim yerleri, Ege ve Akdeniz kıyısındaki tatil yerlerinden çok daha değişik gezi ve dinlenme olanakları sunar. Kaçkar Dağı’nın Çamlıhemşin ilçesi sınırları içinde kalan kesiminde yaşayan çeşitli av hayvanları için bir koruma ve üretme alanı kurulmuştur.
Yeraltı kaynakları açısından zengin olmayan Rize ilinin bazı kesimlerinde demir ve manganez yatakları ile şifalı madensuyu kaynakları vardır.
Toplum ve Kültür
Doğu kesiminde yaşayan halkı eskiden beri Laz olarak adlandırılan Rizeliler’in konuştuğu Türkçe’de, tarihsel geçmişin kültürel yapıya kattığı bazı özelliklere bağlı olarak Rumca, Lazca, Ermenice, Gürcüce ve Rusça sözcüklere rastlanır. Bunun nedeni, yöre halkının yüzyıllar boyunca Kafkas halklarıyla birlikte yan yana ve iç içe yaşaması ile 20. yüzyıl başlarında Rus işgaline uğramasıdır. Doğal yapının elverişsizliği nedeniyle geçim sıkıntısının yol açtığı göç zorunluluğu, Rize yöresinde oldukça eski bir olgudur. Osmanlı döneminin sonlarında “gurbetçiliğe” başlayan Rizeliler, yeni işler bulmak umuduyla Rusya, Polonya ve Kafkasya’ya giderlerdi. Gittikleri yerlerde tarım işçiliğinin yanı sıra lokantacılık, inşaatçılık, pastacılık ve fırıncılık gibi işleri de öğrenen Rizeliler’den Batum yöresinde çalışan bir bölümü, dönerken yanlarında getirdikleri çay fidelerini evlerinin bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirdiler. Bu biçimde daha 1917’de Rize’ye giren çayın yaygın olarak üretilmesi çok daha sonraki yıllara rastlar. 1924’te yalnızca merkez ilçede başlayan çay ekimi, 1951’den sonra öteki ilçelerde de yaygınlaşmış, daha sonra da Artvin, Giresun, Ordu ve Trabzon illerine sıçramıştır. 1960’lara kadar önemli bir turunçgil üretim alanı olan ve Karadeniz Bölgesi’ndeki yerleşim yerlerinin portakal ve mandalina gereksinmesini büyük ölçüde karşılayan Rize ilinde çayın daha çok gelir sağlamaya başlamasından sonra turunçgil bahçeleri sökülerek çay ekimi yapılmıştır.
İldeki başlıca geleneksel el sanatları sepetçilik ve dokumacılıktır. Genellikle fındık dallarından örülerek yapılan, bele asılarak çay ve fındık taşımada kullanılan sepetlere yörede toka denir. Rize yöresinde dokumacılığın 2.000 yıllık bir tarihi vardır. Eskiden yalnızca kenevirden elde edilen iplikle yapılan yerel dokuma ürünlerine feretiko, şut bezi ve keten adları verilirdi. Genelde Rize bezi olarak adlandırılan bu ürünler “Andi tezgâhı” denen ilkel bir tezgâhta dokunurdu. Daha sonraları pamuk ipliğinin arasına az miktarda kenevir ipliği katılarak dokunan Rize bezinin üretimi, artık yörede kenevir ekimi yapılmadığından önemini yitirmiştir.
İl Merkezi: Rize
Miletli denizciler tarafından bir ticaret kolonisi olarak kurulan kent, eskiden Rhizios, Rhizus ve Rhiza adlarıyla anılırdı. Kent ilin batı kesiminde, fırtınalara karşı korunaklı bir koyun kıyısında yer alır. Dar olan kıyı kesimi doldurularak yerleşme alanı genişletilen kentin hemen ardında çay bahçeleri başlar. Kıyı boyunca gelişmesini sürdüren kentten Sarp sınır kapısı ile Hopa’yı Trabzon’a bağlayan
Karadeniz kıyı yolu geçer. Kente bir yandan kırsal kesimden göç olurken, kısıtlı geçim kaynakları nedeniyle kentten de başka kentlere göç olur. Kentteki başlıca eğitim ve kültür kurumu Karadeniz Üniversitesi’ne bağlı Rize Meslek Yüksekokulu’dur.
Kentin nüfusu 50.221’dir (1985).
Rize İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 3.920 km2.
Nüfus: 374.206 (1985).
İl Trafik No: 53.
İlçeler: Rize (merkez), Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli, Derepazarı, Fındıklı, Güneysu, Hemşin, İkizdere, İyidere, Kalkandere, Pazar.
İlgİ Çekicİ Yerler: Andon ve Çamlık orman içi dinlenme yerleri; Ayder, Çimil, Çat, Başhemşin, Ovit ve Palovit yaylaları; Ayder Kaplıcası, Andon ve Şimşirli içmeleri; Rize, Çayeli ve Pazar (Kız Kulesi) kaleleri; Kale-i Balâ; İslam Paşa, Gülbahar ve Cafer Paşa camileri.
