Tolunoğulları
Tolunoğulları, 868-905 arasında, Mısır ve Suriye’de egemenlik kurmuş bir Türk hanedanıdır. Hanedanın kurucusu Ahmed bin Tolun. Abbasiler’in hizmetinde bulunan Türk asıllı bir komutandı. Uzun yıllar görev yaptığı Bağdat'ta Abbasi halifelerinin güvenini kazandığından 868'de Mısır vali vekilliğine atandı. Mısır’da daha önce de Türk asıllı valiler görev yaptığı için bölgedeki askerlerin çoğu Türk’tü. Ahmed bin Tolun Mısır’a varır varmaz bu askerleri kendine bağlayarak bağımsız davranmaya başladı. Bu arada Abbasi egemenliğindeki birçok yer karışıklık içindeydi. Güney Irak’ta büyük bir ayaklanma çıkmıştı. İran’da da Saffariler güçlü bir hanedan olarak belirmişti. Bu durumdan yararlanan Ahmed bin Tolun, Mısır’da görev yapan yüksek düzeydeki Abbasi yöneticilerini bir bir uzaklaştırarak gücünü pekiştirdi. Ayrıca ismen bağlı olduğu Abbasi halifesine her yıl gönderdiği vergiyi de azalttı. Buna karşılık halife Mutemid’in kardeşi Muvaffak harekete geçerek Ahmed bin Tolun’u daha fazla vergi ödemeye zorladı. Ama herhangi bir başarı elde edemediği gibi, Ahmed bin Tolun 878'de Suriye’yi de denetimi altına aldı. Ahmed bin Tolun ile Muvaffak arasındaki çekişme sürüp gitti. 882’de Tolunoğulları’nın Suriye valisi, Muvaffaksın yanına geçti. Buna karşılık Muvaffak’ın baskı altında tuttuğu halife Mutemid, Ahmed bin Tolun’un çağrısına uyarak Mısır’a sığınmak istediyse de zorla yoldan çevrildi. Ahmed bin Tolun 884’te Kuzey Suriye’ye yönelik bir sefer sırasında hastalanarak öldü.
Yerine geçen oğlu Humareveyh döneminde, Muvaffak Tolunoğulları’nın egemenliğine son vermek için iki ayrı ordu hazırladı. Bu ordular başlangıçta hızla ilerleyerek Suriye’yi ele geçirdiler ve 885’te Şam’a girdiler. Ama hemen ardından Humareveyh, Muvaffak’ın ordusunu bozguna uğratarak Suriye’yi geri aldığı gibi egemenliğini Musul’a kadar yaydı. Bunun üzerine Muvaffak Tolunoğulları’nın gücüne boyun eğerek anlaşma yoluna gitti.886’da yapılan barışa göre Humareveyh 30 yıl süreyle Mısır ve Suriye’nin valisi olarak tanınıyordu. Buna karşılık olarak o da yıllık vergi ödemeyi kabul ediyordu. 886’dan Humareveyh’in öldüğü 896’ya kadar Tolunoğullan’nın Abbasiler’le ilişkisi barışçı bir ortamda geçti. Ama Humareveyh’in ölümünden sonra başa geçen Ceyş (896), Harun (896-904) ve Şeyban (905) dönemlerinde Tolunoğulları büyük bir karışıklık yaşadılar. Sonunda Suriye’deki Karmati Ayaklanması’nı fırsat sayan yeni Abbasi halifesi Muktefi (902-908), Muhammed bin Süleyman komutasında bir ordu göndererek Suriye ve Mısır’daki Tolunoğulları egemenliğine son verdi (905).
Tolunoğulları döneminde özellikle Mısır iktisadi bakımdan canlandı. Afrika’dan gelip Mısır kıyılarında son bulan ticaret yollarını denetimleri altında tutan Tolunoğulları, buradan elde ettikleri gelirle büyük bayındırlık işlerine giriştiler. Ahmed bin Tolun Mısır’da, Katai adı verilen yeni bir kent kurdu. Tolunoğulları, Abbasiler döneminde özellikle Bağdat ve Samarra’da gelişen mimarlık ve sanat geleneğinin Mısır’a taşınmasında da büyük rol oynadılar. Tolunoğulları’ndan kalan en önemli mimarlık yapıtı Fustat’daki (Eski Kahire) Tolunoğlu Camisi’dir.
