Van
Van ili, Doğu Anadolu Bölgesi’nin doğu kesiminde yer alır. Yüzölçümü açısından ülkemizin en büyük illerinden biri olan Van’da yerleşmeye elverişli alanlar oldukça sınırlıdır. Büyük bölümü yüksek, engebeli ve dağlık alanlardan oluşan Van ilini etkisi altında tutan sert iklim, başlıca ekonomik uğraş olan tarımsal üretimin çeşitlenip gelişmesine olanak tanımaz.
Çok eski bir yerleşim alanı olduğuna ilişkin birçok buluntuya rastlanan Van ili, tarihsel yapı kalıntıları açısından fazla zengin sayılmaz. Urartu uygarlığının en önemli merkezlerinden biri olan Van Kalesi ve Ermeniler’e ait dinsel yapıların bulunduğu Akdamar (Ahtamar) Adası ilin başlıca turistik zenginlikleridir
Doğal Yapı
Van Gölü kıyısı ve bu kıyıya açılan vadiler dışında ilin hemen her kesiminde doruğu 3.000 metreyi aşan dağlara rastlanır. Van ilinin kuzey kesimindeki dağlar Aladağ ya da Aladağlar, orta kesimdekiler ise Van Doğusu Dağları olarak adlandırılır. İl topraklarının güneybatı ve güney kesiminde yer alan dağlar ise Güneydoğu Toroslar’a bağlıdır. Kuzey kesimi engebelendiren Aladağ’ın doruğu 3.356 metreye erişir. 3.660 metre yüksekliğindeki Tendürek Dağı’nın en yüksek noktası Ağrı il sınırındadır. İlin doğu kesimindeki başlıca yükselti Haravil Dağı olarak da adlandırılan Yiğit Dağı’dır (3.468 metre). Van Doğusu Dağları’ndan başlıcaları Pirraşit Dağı (3.109 metre), Erek Dağı (3.204 metre), Mengene Dağı (3.412 metre), İspiriz Dağı (3.668 metre) ve 3.684 metreye ulaşan doruğu ilin en yüksek noktası olan Koçkıran Dağı’ dır. Güney kesimde yer alan ve Güneydoğu Toroslar’ın parçası olan başlıca yükseltiler ise Artos Dağı olarak da bilinen Çadır Dağı (3.537 metre), Müküs Dağı (3.414 metre), Kavuşşahap Dağı (3.634 metre), Arnas Dağı olarak da adlandırılan Kepçe Dağı (3.537 metre) ve Gökdağ’dır (3.604 metre). Doruklan yılın büyük bölümünde karla kaplı olan bu dağların bazı kesimlerinde yazın çayırlarla kaplanan sulak yaylalar önemli hayvancılık alanlarıdır.
17. yüzyılda imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla belirlenen İran sınırı ilin doğusundaki dağların en yüksek noktalarını birleştiren su bölümü çizgisinden geçer. Sınır çizgisi küçük bir istisna dışında Van ve Erçek gölleri ile Urmiye Gölü kapalı havzalarım birbirinden ayırır. Bu istisna, başlangıç kolları Mengene Dağı’nın kuzey yamaçlarından doğduktan sonra İran’daki Urmiye Gölü’ne dökülen Kotur Çayı’dır. Van ili topraklarından kaynaklanan suların çoğu Van Gölü’nü besleyen akarsular tarafından toplanır. Bunlardan başlıcaları Zilan Deresi, Deliçay, Bendimahi Çayı, Marmit Çayı olarak da bilinen Karasu ve Hoşap Suyu’dur. Erçek Gölü’ne dökülen akarsulardan en önemlisi Memedik (Özalp) Çayı’dır. Van ilinin güneydoğu ve güneybatı kesimlerinden kaynaklanan akarsular ise Dicle Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne ulaşır. Türkiye sınırlan dışında Dicle Irmağı’na katılan Büyük Zap Suyu, Yiğit Dağı’nm kuzey ve Mengene Dağı’nın güneydoğu yamaçlanndan doğan derelerin birleşmesiyle oluşur. Dicle Irmağı’mn önemli kollanndan olan ve bazı haritalarda Uluçay olarak yazılan Botan Çayı’ nin başlangıç kolları olan Çatak ve Bahçesaray dereleri de il topraklarından çıkar.
Van ilinde birçok doğal göl vardır. Bunlardan başlıcaları Erçek, Süphan (Sultan) ve Tuz (Kazlı) gölleri ile Akgöl’dür. Doğu Anadolu Bölgesi’nin üçüncü büyük doğal gölü olan Erçek Gölü’nün suları dışa akışı olmadığından tuzlu ve sodalıdır. Van ilindeki başlıca yapay göl ise Keşiş Gölü olarak da bilinen Turna Gölü’dür. Türkiye’nin en büyük doğal gölü olan Van Gölü’nün (bak. Van Gölü) doğu kesimi il sınırları içinde yer alır.
2.000 metreden daha alçak alanlara fazla rastlanmayan Van ilindeki başlıca ovalar Van Gölü kıyısında ve vadi tabanlarının genişlediği kesimlerdedir. Dağlık alanlar ile orta yükseklikteki yamaçlarda aşınmayla düzleşmiş ve ova ya da düz olarak tanımlanan dalgalı düzlüklere de rastlanır. Bunlardan başlıcaları Van, Erciş, Çaldıran, Muradiye ve Hoşap ovaları ile Erçek Düzü’dür.
En çok ilkbaharda yağış alan Van, Doğu Anadolu Bölgesi’nde görülen sert kara ikliminin etkisi altında kalır. Van Gölü kıyısında iklim iç kesimlere göre biraz daha yumuşaktır. Kışlan kar yağışlı geçen il merkezinde bazı kışlar hava sıcaklığı —25°C’nin altına bile düşer. Daha iç ve yüksek kesimlerde daha düşük hava sıcaklıklarına rastlanır. Yazın Van kentinde 40°C’ye çıkan sıcaklar görülmez. Bu kentte yıllık ortalama yağış miktarı 400 milimetreye ulaşmazken ilin yüksek kesimlerinde bu miktar 1.000 milimetreyi aşabilir. Kışın görülen yoğun kar yağışı nedeniyle bazı ilçe merkezleri ve köylere ulaşabilmek bir süre için olanaksız hale gelir.
Van orman açısından ülkemizin en yoksul illerinden biridir. Bunun başlıca nedeni, çok eski bir yerleşim alanı olduğundan, ormanların yüzyıllardan beri insanlar tarafından kesilmesi ve iklim koşullarının yeniden doğal orman oluşumuna elverişli olmamasıdır. Yalnızca güneybatı kesimdeki dağlarda bazı meşe kalıntılarına rastlanan ilin doğal bitki örtüsü bozkır görünümündedir.
Tarih
Yapılan kazı ve araştırmalarda ilk kez, günümüzden 7.500 yıl önce başlayan Bakır Çağı’nda yerleşildiği anlaşılan Van yöresi 5.000 yıl önce Hurriler’in yurduydu. Bu yöre bazı Asur kaynaklarında, “dağlık bölge” anlamında Urarti, bazı başka Asur kaynaklarında ise Nairi ülkeleri olarak adlandırılan toprakların sınırları içinde yer alır. Asur kaynaklarında Urartular (bak. Urartular) olarak adlandırılan bu halk kendi ülkelerini Biainili adıyla anıyordu. Urartular’ın en önemli merkezlerinden olan Tuşpa, Sardurihinili (bugün Çavuştepe) ve Rusahinili (bugün Toprakkale) Van yöresindeydi.
İÖ 9. yüzyılda kurulan Urartu Krallığı, etkisi altında kaldığı Asurlular’la birçok kez savaştıktan sonra İÖ 7. yüzyılda İskit saldırılarıyla sarsıldı ve İÖ 6. yüzyıl başlarında da Medler tarafından yıkıldı. Med egemenliğini Persler’in ve Selevkoslar’ın yönetimi izledi. İÖ 2. yüzyılda Partlar’a bağlanan bu topraklar İÖ 1. yüzyılda II. Dikran’ın eline geçti. Bu yüzyıldan başlayarak Roma ile önce Partlar, İS 3. yüzyıldan sonra da Sasaniler arasında el değiştiren Van yöresi, Bizans döneminde Araplar’ın saldırısına uğradı. 7. yüzyılda başlayan Arap egemenliği sırasında Ermeni yöneticilerin elinde kalan Van, 11. yüzyıl başlarında gene Bizans’a bağlandı. Bu yüzyılın sonlarında Selçuklular tarafından alman yöre, bir süre bazı başka güçlerin saldırısına uğradıktan sonra 13. yüzyılda Moğollar ve Timur orduları tarafından yağmalandı. 15. yüzyıl başlarında Hakkâri beyleri tarafından yönetilmeye başlandı ve 16. yüzyılda Safeviler’in denetimine girdi. Osmanlılar ile Safeviler arasında el değiştiren Van, Amasya Antlaşması gereğince Osmanlı topraklarına katıldı.
Van yöresi bundan sonra da önemli karışıklıklara sahne oldu. 19. yüzyılın ikinci yarısında Van vilayetinin sınırları içinde yer alan yöre halkı Kürtler ile Ermeniler’den oluşuyordu. 1895’te Ermeniler tarafından düzenlenen ve kısa bir süre sonra Hamidiye alayları tarafından bastırılan ayaklanma yörenin büyük ölçüde yıkıma uğramasına yol açtı. 1915’te Van yöresini işgal eden Rus ordusu 1918 başlarında çekildi. Ruslar’ın çekilmesinden sonra Ermeniler’in eline geçen Van, 7 Nisan 1918’de Osmanlı ordusu tarafından geri alındı.
Ekonomi
Fazla gelişmemiş illerimiz arasında yer alan Van’da ekonomi daha çok hayvancılık ve ticarete dayalıdır. İkliminin sertliği ve ekime elverişli topraklarının sınırlılığı, bitkisel üretimin çeşitlenmesine olanak tanımadığından en önemli uğraş hayvancılıktır. Ovalık alanlarında sığır besiciliği yapılan ilde yaylacılık yöntemiyle kıl keçisi ve çok sayıda koyun yetiştirilir. Kışı Siirt ve Şırnak yörelerindeki kuytu köylerde geçiren yarı göçebe aşiretler sürülerini yazın Van yöresindeki yaylalara çıkararak otlatırlar. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği daha çok canlı hayvan ticaretine yönelik olarak yapıldığından hayvansal ürün miktarı ve verimi düşüktür. Van yöresinin en ünlü hayvansal ürünü otlu peynirdir. Hayvansal üretimin geliştirilmesini özendirmek amacıyla Van ilinde bazı sanayi tesisleri kurulmuştur. Van ilinde hayvancılığın gelişmesine katkıda bulunan başlıca kuruluş Erciş’teki Altındere Tarım İşletmesi’dir. Hayvancılığın öteki dalları arıcılık ve tavukçuluktur. Suları tatlı olan göller ile Van Gölü’ndeki akarsu ağızlarında balıkçılık yapılmaktadır.
Ekime ayrılabilen toprakları, yüzölçümünün yüzde 10’unu bile bulmayan Van ilindeki sulanabilen bazı topraklarda bitkisel üretim yapılır. Başta yem bitkileri olmak üzere en çok buğday, şekerpancarı, patates, arpa, lahana, kavun ve karpuz yetiştirilir.
Van ilinde sanayi fazla gelişmemiş bir düzeydedir. Başlıca sanayi kuruluşları et kombinası ile un, süt ürünleri, şeker, yem, deri ve ayakkabı, yün ipliği, çimento, tuğla ve kiremit fabrikalarıdır. Ayrıca tereyağı ve peynir üretilen mandıralar da vardır.
Zengin bir tarihsel geçmişe sahip olan Van yöresi turizm açısından önem taşır. Urartular ve Ermeniler tarafından yapılmış olan tarihsel yapıları görmek için her yıl Van’a birçok turist gelir. Van ilindeki en önemli yeraltı zenginliği Erciş yöresinde bulunan linyit yataklarıdır.
Bir sınır ili olan Van, ulaşım açısından önemli bir konumdadır. Türkiye’yi İran’a bağlayan demiryolu Van ili topraklarından geçer. Tatvan’ın Tuğ iskelesi ile Van iskelesi arasında feribotla taşınan vagonlar Özalp’in güneydoğusundaki Kapıköy sınır kapısında İran’a ulaşır. Van Gölü kıyılarından geçen karayolu da Van ilindeki yerleşimleri bölgenin öteki merkezlerine bağ
Toplum ve Kültür
Koçkıran Dağı yamaçlarındaki Yedisalkım köyü yakınında yer alan Kızlar Mağarası duvarlarındaki resimlerin, günümüzden yaklaşık 2,5 milyon yıl önce başladığı kabul edilen Yontma Taş Devri’nin sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. Bu resimlerdeki başlıca özellik, boyutlarının küçük olmasına karşın ayrıntıların belirtilmesi ile figürlerdeki uyum ve oranın verilmesinde gösterilen üstün beceri ve özendir. Daha sonraki dönemlerde Van yöresinde devlet kurmuş olan Urartular’ın yarattığı kültüre ait ilginç kalıntılara da rastlanmaktadır. Bunlardan başlıcası Erek Dağı’ mn doğusunda yer alan ve Keşiş Gölü olarak da adlandırılan Turna Gölü’dür. Tuşpa ve Rusahinili kentlerinin su gereksinimlerinin karşılanması ve çevredeki tarım alanlarının sulanması amacıyla Urartular tarafından yapılan bu yapay göl, o dönemde Rusa Gölü olarak adlandırılıyordu. Rusa Gölü’nden kanallarla su getirilmesi ve bozkırın kenarında Van Ovası’nın bir vaha görünümü kazanmaya başlaması, Urartular dönemine rastlar. Kışın karadan ulaşımın aylarca sağlanamadığı ilkçağda kıyıdaki kaleler arasında Van Gölü’nde suyolu ulaşımı Urartular döneminde başladı.
Van yöresine özgü başlıca geleneksel el sanatı dokumacılıktır. En ünlü dokumacılık ürünü, hayvancılıkla uğraşan aşiretlerin adıyla da anılan kilimlerdir. Öteki dokumacılık ürünleri püsküllü omuz çantaları, çeşitli heybeler ve battaniyelerdir.
Van yöresine özgü otlu peynir yapımını yaklaşık 200 yıl önce İran’dan gelen bir Ermeni hekimin yaygınlaştırdığı söylenir. Bu peynir türü koyun sütü, özel bir peynir mayası ve çiçeklenme döneminde dağlardan toplanan otlardan yapılır. Koku ve lezzet açısından öteki peynirlerden çok farklı olan otlu peynir ilaç olarak kullanılmıştır.
Van Gölü kıyısında yaşadığı bilinen bir kedi soyu ilin adıyla anılır. Ankara kedilerine benzeyen uzun, dalgalı beyaz tüylü Van kedileri bu yörede “pişik” adıyla anılır. Van kedilerinden bazılarının bir gözü sarı, öbür gözü mavidir. Bakıma gerek duymadan yaşayabilen Van kedilerini öteki kedi soylarından ayıran en önemli özellik su ile olan ilişkisidir. Öteki kediler suyla oynamayı sevmezken Van kedisinin Van Gölü’ne girerek yüzdüğü gözlenmiştir.
İl Merkezi: Van
İÖ 3000’lerden 20. yüzyıl başlarına kadar yerleşme yeri olduğu bilinen Van Kalesi Urartular tarafından Tuşpa adıyla anılıyordu. Van Gölü’nün doğu kıyısı yakınında, 80 metre yüksekliğindeki bir kayalığın üstünde kurulmuş olan Tuşpa, Urartular’ın başkentiydi. Kıraç topraklar arasındaki bu yerleşmenin çok uzun bir süre ayakta kalabilmesinin başlıca nedeni, kale yakınında yer alan ovanın Urartular döneminden beri sulanarak yemyeşil bir tarım alanı haline getirilmiş olmasıdır. Savunmaya çok elverişli olan Van Kalesi’nin bir vaha kenti olma özelliği yüzyıllarca sürdü. Van Kalesi, Urartular’dan sonra Medler, Persler, Ermeniler, Bizanslılar, Araplar, Selçuklular ve Osmanlılar tarafından da kullanıldı. Geniş bir alan kaplayan kalenin içinde yapılan kazılarda ilk Tunç Çağı ve Urartular’a ait birçok buluntuya rastlanmıştır. Burada yer alan başlıca Selçuklu ve Osmanlı yapı kalıntıları ise Kızıl Cami, Hüsrev Paşa Camisi, Hüsrev Paşa Kümbeti, Süleyman Han Camisi, Kaya Çelebi Camisi ve Çifte Hamam’dır.
Van Gölü kıyısında bir iskelesi olan bu eski kentin 5 km kadar doğusunda yer alan bağlık ve bahçelik alan daha çok sayfiye konumundaydı. 19. yüzyıl sonlarında nüfusu 30 bini aşan kentin sayfiyesi olan alan Van bahçeleri adıyla anılıyordu. Okullar, yabancı ülke konsoloslukları ile valilik bu bağlık kesimde bulunurken asıl yerleşme alanları kale içindeydi. 19. yüzyılda Doğu Anadolu’nun en önemli ticaret merkezlerinden biri olan Van ile göl kıyısındaki öteki yerleşmeler arasında teknelerle ulaşım yapılıyordu. 20. yüzyıl başlarında birçok karışıklığa sahne olan kent, I. Dünya Savaşı sırasında yaşadığı işgal ve savaşlardan yanmış ve yıkılmış olarak çıktı. Savaş nedeniyle başka yerlere göç etmiş olan halk geri döndüğünde, yıkılmış durumda olan eski kentteki evleri yerine bağlık kesimde Ermeniler’in terk ettiği evlere yerleşti ve burada yeni bir kent oluşmaya başladı. Cumhuriyet döneminde uzun bir süre kırsal görünümünü koruyan kentin nüfusu 1950’de 15 bini bulmuyordu. 1971’de İran Demiryolu’ nun açılmasıyla gelişimi hız kazanan kentin nüfusu 1975’te 50 bini, 1985’te de 100 bini aştı ve 1990’da 150 bini buldu.
Özalp üzerinden Kapıköy sınır kapısından gelen yol ile Van Gölü kıyılarını izleyen ve aynı zamanda Ağrı’yı Hakkâri’ye bağlayan yol kentte kesişir. Düzenli feribot seferleri yapılan iskelesine indirilen vagonları Kapıköy'de İran’a ulaştıran demiryolu kentin kuzey kesiminden geçer. Yakınında yer alan havaalanından yapılan düzenli uçak seferleriyle ülkenin öteki büyük merkezlerine bağlanan Van, gelişmekte olan kentlerimizdendir. Ticaret açısından taşıdığı önemin yanı sıra bölgenin önemli bir hizmet merkezi olan Van kentinde yer alan başlıca eğitim ve kültür kurumu Yüzüncü Yıl Üniversitesi'dir.
Van İline İlişkin Bilgiler
YÜZÖLÇÜMÜ: 19.069 km2.
NÜFUS: 642.099 (1990 geçici sonuç).
İL TRAFİK NO: 65.
İLÇELER: Van (merkez), Bahçesaray, Başkale, Çaldıran, Çatak, Edremit, Erciş, Gevaş, Gürpınar, Muradiye, Özalp, Saray.
İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Van Gölü kıyıları, Akdamar Adası, Bendimahi Çağlayanı, Horhor Bulağı; Toprakkale; Van, Norgüh (Norkuh), Hoşap ve Körzüt kaleleri; Akdamar Kilisesi; Van Ulucamisi; Hüsrev Paşa ve İzdişar camileri; Halime Hatun Kümbeti; Hoşap Köprüsü; Van Müzesi.
