AĞAÇ OYMACILIĞI
İnsanlar binlerce yıldır taş, fildişi ve ağaç gibi sert yüzeyli malzemeleri işleyerek oymacılık sanatını sürdürürler. Ağaçlann odunundaki kıvnmlı çizgiler ya da damarlar oyma işlemiyle daha da güzelleşir; üstelik ağaç cilalandığı zaman çekici ve yumuşak bir parlaklık kazanır.
Ağaç oymacılığı ya yapıları ve mobilyalan süslemek için uygulanır, ya da ağaçtan figür ve şekiller oyularak heykelcikler yapılır. Bu ikinci tip ağaç oymalar genellikle madenden ve taştan yapılmış heykellerden daha küçüktür. Bu oymacılık türüne “ağaç heykelciliği” de denir.
Süslemeli Ağaç Oymacılığı
Bir ağaç parçasının yüzeyini süslemekte kullanılan en basit yol çentiklemedir. Çentiklemede, tasarlanan desenin çevre çizgilerinden oyma kalemi ya da bıçağıyla geçilerek ağaç oyulur. Oysa süslü oymalann çoğu kabartma (rölyef) biçimindedir. Kabartma tekniğinde, çentiklemenin tersine, tasarlanan desenin dışında kalan bölümler oyularak desenin çevresine göre yüksekte kalması sağlanır. Bazen yarım kabartma olarak adlandınlan alçak kabartma'da. desenin dışında kalan çevre yüzeyi derin oyulmaz ve model çevre yüzeyiyle hemen hemen aynı düzeyde görülür. Yüksek kabartma'da ise çevre yüzeyi derin oyulur ve desen açıkça göze çarpacak biçimde ortaya çıkanlır.
Dünyanın birçok yerinde oymacılann en çok işlediği desen bitkilerdir. Çiçek ve yaprak modelleri çok değişik düzenlemelerle süslemecilikte kullanılır.
17. ve 18. yüzyıl oymalarında gerçeğe uygun görünümler elde edebilmek için çiçek, meyve ve yaprak desenleri demet ve salkım biçiminde düzenlenirdi. Daha sonraları mobilyalarda ağaç oyma moda olmaktan çıktı. Böylece oymacılar artık iş bulamaz oldular ve bu sanat dalı söndü.
Türkler ağacı kutsal bir varlık olarak görmüşler ve bunu sanat yapıtlarına yansıtmışlardır. Orta Asya’da keskin taşlarla oydukları ağaç kaplan kullanan Eski Türkler silah ve eşyalarını da ağaçtan yaptılar.
Selçuklular döneminde kullanılan her eşya oymayla süslenirdi. Oyma Kuran rahleleri Selçuklu döneminin en ünlü sanat yapıtlarmdandır. Selçuklu dönemi ustalanndan Abdülvahid bin Selim’in yaptığı, Mevlana Türbesindeki ceviz sanduka ağaç oymacılığının en güzel örneklerindendir.
Osmanlı döneminde de ağaç oymacılığı oldukça gelişmişti. Saray, konak ve cami kapıları, evlerin saçaklan, cami minberleri ve kürsüleri, evlerin iç ve dış kapıları, pencere ve dolap kanatlan, mobilyalar, kornişler, beşikler, sandıklar ağaç oymacılannın ince, sabırlı ve hünerli sanatıyla işlenmiştir.
Çinli ve Japon sanatçıların oymaları da dünyanın en güzel süslemeli ağaç oymaları arasındadır. Bunlar tapınakların, saray ve konaklann iç ve dış kapılarına, paravana ve bölmelerine uygulanan binlerce küçük ve karmaşık aynntıdan oluşan süslemelerdir. Ağaç oymalar Avrupa ülkelerinde en çok kilise ve katedrallerde görülür.
Süslü ağaç oymalar günümüzde eskisi kadar kullanılmaz; çünkü çağdaş mobilya ve yapılann yalın çizgileri süslemeye pek elverişli değildir.
Ağaç Heykelciliği
Oymacı özgün bir oyma ya da ağaç heykel yapacağı zaman, büyük bir ağaç parçasına biçim verir. Bazı ustalar kullandıktan kesici araçlann izlerini temizleyerek düzgün yüzeyli ağaç heykeller yaparlar. Bazıları ise ağacı kabaca yontar ve oyma araçlannın izlerini olduğu gibi bırakırlar.
Afrika’da ağaç heykelciliği 17. yüzyıldan önceki dönemlerde başlamıştır. Bunlann çoğu Orta Afrika’daki Bakuba halkının krallannın heykelleridir. Aynı dönemin öteki ağaç heykelleri ise NijeryalI kabile yaşlılannın ve Angolalı Baçokue halk kahramanlarının anısına yapılmış figürlerdir. Bu eski geleneği sürdürerek gelişen çağdaş Afrika ağaç oymacılığında bazı ağaç heykeller özel bir büyüsel ve törensel anlam taşıdığı halde, bazıları yalnızca süsleme amacıyla yapılmıştır. Batı ülkelerindeki çağdaş oyma sanatçılarının birçoğu Afrika oymacılığının etkisinde kalmıştır.
Günümüzde oyma sanatçılarının temel kaygısı ağacın doğal görünümü ve güzelliğini vurgulamaktır. Bu nedenle, yaptıkları oymaları boyamaktan ve süslemekten kaçınır, ağaç damarlarının zengin görünümünü sergilemek için aşındırıcı gereçler kullanırlar.
Ağaç Oyma İşleminin Yapılışı
Kullanılan Ağaçlar. Oymacı, kendine özgü rengi ve dokusu olan ağaç türlerinden birini seçerken ağacın sertliğini ya da yumuşaklığını da göz önünde bulundurur. Örneğin ıhlamur ağacının odunu yumuşak ve açık renkli olduğu için ayrıntılar kolayca oyulur. Oysa tropik bölgelerde yetişen peygamberağacı çok sert dokulu ve koyu renklidir. Meşe, ceviz, maun ve bazı çam türleri de oymaya elverişli ağaçlardır.
Oyma Araçları. Oymacılıkta en çok kullanılan araç oyma kalemidir. Bu kalemler çeşitli boyutlarda ve biçimlerde yapılmıştır. U biçimli kalemler “U ” , V biçimliler “V” harfi biçiminde yiv açar. En ince oyma kalemine “damar kalemi” denir; bu kalem yaprak ve çiçeklerdeki damarları belirten ince çizgileri oymak için kullanılır. Bazı oyma kalemleri düz değil kıvrıktır; bunlar ulaşılması güç bölümlerde çalışılırken kullanılır. Ağaç oyma kalemlerinin kesici bölümü çelikten, sapları ağaçtandır.
Oymacı büyük parçalan keserken, oyma kalemini bir eliyle ağacın üzerinde tutup öbür elindeki tahta tokmakla ya da yumruğuyla kalemin sapma vurur ve yüzeye işlemesini sağlar. İnce ayrıntılar üzerinde çalışırken kalemi iki eliyle birden kavrayarak çizgiden hiç sapmamasına özen gösterir.
Oyma sırasında ağacın kaymaması için çalışma masasına sıkıca tutturulması gerekir. Bu yüzden ağaç blok bazen masa üstüne monte edilmiş bir mengeneye kıstınlır ya da özel bir vidayla masaya vidalanır.
Oyma Tekniği. Oymacı kabartma yaparken önce tasarlamış olduğu deseni ağaç blok üzerine çizer ve ince oyma kalemiyle bu çizgilerin çevresinde yuvarlak bir yiv açar. Bundan sonra, desenin bir kabartma halinde yükselmesi için çevre çizgilerinin dışındaki bölümleri keserek çıkarır. Daha sonra da desenin ayrıntıları üzerinde çalışmaya başlar. Önce yüzeysel çizgileri, ardından da derin ve keskin çizgileri belirginleştirir. Bu işlemler bitince desenin çevre yüzeyi iyice düzleştirilir, keskin köşeler yuvarlaklaştınlır. Desenin daha güzel olması için üzerindeki pürüzler eğe ve zımpara kâğıdıyla temizlenir. En sonunda da desen mumcilasıyla cilalanır; bu cila deseni hem dış etkilerden korur, hem de güzel görünmesini sağlar.
