AĞIT
Bir ölünün ya da acı bir olayın ardından söylenen ezgili şiirlere ağıt denir. Anadolu’da çok yaygın olan ağıt geleneğinin kökleri Orta Asya’ya kadar uzanır. Türkler ölülerinin ardından yuğ adını verdikleri törenler düzenler ve bugünkü ağıtların ilk örnekleri sayılan sagular söylerlerdi. Bilinen en eski sagu, İÖ 7. yüzyılda yaşamış Türk Hakanı Alp Er Tunga’nın ölümü üzerinedir.
Anadolu’da, ölünün ardından düzenlenen yas törenlerinde genellikle kadınlar ağıt söyler. Ağıt söylemenin ya da yaygın terimiyle ağıt yakmanın bölgeden bölgeye değişen belli gelenek ve görenekleri vardır. Örneğin Çukurova’daki ağıt törenlerinde kadınlar sırayla ağıt yakarlar. Ağıt söyleyecek olan kadının önüne ölünün çamaşır bohçası konur. Ağıtçı bohçadan çıkardığı bir çamaşırı ağıt boyunca elinde tutar ve ağıtı bittikten sonra bohçayı yandaki ağıtçının önüne bırakır.
Belli bir şiir düzenine uygun olan ağıtlar dilden dile dolaşarak yaygınlaşır. Yüzyıllar boyu söylenerek, zengin bir sözlü edebiyat geleneği yaratacak kadar çok sayıda ağıt örneği günümüze ulaşmıştır. Ağıtta ölen kişinin yaşamından, anılarından, yiğitliğinden ve cömertliğinden söz edilir:
Odasında terzi işler
Küheylanı yeri dişler
Ünü büyük Kozanoğlum
Kürk giydirip at bağışlar.
(Kozanoğlu Ağıtı)
Gelinin baba evinden ayrılmasını, deprem, kıtlık, sel baskını gibi doğa felaketlerini ya da savaşın acılarını ve yıkımlarını konu alan ağıtlar da vardır. Bu ağıtlarda ölenlerin kişiliğinden çok geride kalanların acılan ve felaketler karşısındaki çaresiz başkaldm lan dile gelir. I. Dünya Savaşı’nda Sarıkamış’ta binlerce askerin donarak ölmesini anlatan “Sarıkamış Ağıtı” bu türe örnektir:
Çadırlar dağa kuruldu
Hücum borusu çalındı
Bir Sankamış uğruna
Doksan bin fidan kınldı.
Türk halk edebiyatında ağıtlar, genellikle önceden hazırlanmaksızın (doğaçlama) söylenen ve ozanı bilinmeyen (anonim) sözlü şiirlerdir. Bununla birlikte edebiyatımızda ozanı belli olan ve bir ezgi eşliğinde doğaçlama söylenmeyen yazılı ağıtlar da vardır. Recaizade Mahmud Ekrem ’in, oğlu Nijad’ın ölümü üzerine yazdığı şiir bu tür bir ağıttır:
Bu aynlık bana yaman geldi pek
Ruhum hasta, kırık kolum kanadım
Ya gel bana, ya oraya beni çek
Gözüm nuru oğulcuğum, Nijad’ım.
Ağıtlar genellikle dörder dizelik, sekizli ya da on birli hece düzeniyle söylenir. Mani, türkü, koşma, semai gibi şiir türlerinin biçim ve söyleyiş özelliklerini yansıtan ağıtlann Divan edebiyatındaki karşılığı mersiye denen şiir türüdür.
Batı edebiyatında ağıt yazılı edebiyat ürünleri arasındadır. Eski Yunan ve Roma çağında belirli nazım kalıplarıyla, ama hemen her konuda ağıt yazılabiliyordu. Batıda ağıtın, ölenin ardından söylenen bir yas şiirine dönüşmesi 15. ve 16. yüzyıllardaki Rönesans Çağı’na rastlar.