Kilit ve Anahtar
Kapıların, çekmecelerin ve benzeri eşyaların güvenle açılıp kapanması için kullanılan kilidin başlıca parçası, ileri-geri hareket etmesi bazı engellerle önlenen bir sürgüdür. Kilit, bu engellerin yerini değiştirmek için kullanılan anahtar aracılığıyla kilitlenir ve açılır. Bilinen ilk kilitler İÖ 2000 yıllarında Mısır’da kullanılmıştı. Bunlar ahşap işi, oldukça hantal ama tam anlamıyla güvenliydi. Sürgüde birkaç delik açılmıştı. Sürgü ileri doğru sürüldüğünde, kilide yerleştirilmiş pimler kendi ağırlıklarıyla bu deliklere düşüyor ve böylece kilitlenme sağlanıyordu. Sürgünün serbest bırakılması yani kilidin açılması için, sürgünün üzerindeki bir deliğe (anahtar deliğine) uyan bir anahtarla, bu pimlerin yeniden yukarı kaldırılması gerekiyordu. Bu pimleri kaldırmak için kullanılan anahtarda, kilitteki pim sayısı kadar çıkıntı olması ve bu çıkıntıların pimlerle aynı büyüklükte ve aynı aralıklarla dizili olması gerekliydi. 1784’te İngiliz Joseph Bramah’ın yaptığı Bramah kilidi ile 1848’de ABD’li Linus Yale’ in yaptığı Yale kilidi de aynı ilkeyle çalışır. Ev ve otomobil kapılarında yaygın olarak kullanılan Yale kilitlerin anahtarlarının bir kenarları zikzaklıdır. Kilitteki pimleri zikzaklardaki diş gibi çıkıntılar kaldırır.
Eski Romalılar’ın zamanından 18. Yüzyıla kadar en yaygın olan kilit kılavuzlu kilitti. Bu kilitler evlerin iç kapılarında, dolap kapaklarında, çekmecelerde ve bavullarda çok sık kullanılır. Kılavuz adı verilen parça, kilidin içine tutturulmuş bir metal çıkıntıdır. Ancak oyukları kılavuzla aynı büyüklükte ve aynı biçimde olan bir anahtar bu kilidi açıp kapatabilir. Kılavuzlu kilitlerde genellikle bir ya da birkaç tane yaylı mandal bulunur. Mandal sürgüyü kilitli durumda tutmaya yarar. Anahtarın çalışan kenarı, yay baskısını yenerek mandalı kaldırır ve sürgü mandaldan kurtulur. Anahtarın bunu izleyen hareketi sürgüyü geri çeker ve böylece kilit açılır. 1778’de İngiliz Robert Barron’un geliştirdiği manivelalı (mandallı) kilitteki manivela, kılavuzlu kilidin mandalı gibi sürgüyü kilitli durumda tutar.
1818’de İngiliz Jeremiah Chubb, yabancı bir anahtarla ya da maymuncukla kilidin açılmaya uğraşıldığını belli eden bir kilit geliştirdi. Bu kilidin kılavuzlu kilitlerdeki mandallar gibi çalışan birkaç manivelası vardı. Bu manivelalar öyle düzenlenmişti ki, maymuncukla bunlardan birini biraz fazla kaldırınca kilit açılmıyordu. Daha sonra kilidin sahibi gerçek anahtarı kilide soktuğunda, birisinin bu kilidi açmaya uğraştığını anlıyordu.
Anahtar deliği olan hemen hemen bütün kilitler, kendi anahtarı olmadan da (maymuncuk ya da telle) açılabildiğinden bunun önünü almak için çok daha güvenli olan şifreli kilitler kullanılmaktadır. Şifreli kilidin anahtarı yoktur. Kilidi açabilmek için kilidin dışındaki bilezik ya da kadranların döndürülerek belli bir konuma getirilmesi gerekir. İlk örnekleri 17. yüzyılda kullanılan bu kilitler, kasalarda ve bankalardaki çelik odaların kapılarında bulunur. Kullanılmaları 19. yüzyıldan sonra yaygınlaşan şifreli kilitlerin harf ya da rakamlarla işaretli olan bilezik ya da kadranları, yalnızca kilit sahibinin bileceği bir şifreye göre döndürüldüğünde açılır.
Gene bankalarda ve kasalarda kullanılan saatli kilitler 1870’lerde geliştirildi. Saatli kilitlerde, bir çubuğu belli bir saatte serbest bırakacak biçimde ayarlanmış saatler bulunur. Kilidin açılma zamanı geldiğinde saatin mekanizması çubuğun düşmesine izin veren çarkları döndürür. Çubuğun düşmesi de ya bir şifre kadranının döndürülebilmesine ya da bir anahtarın kilide sokulabilmesine olanak verir. Bu kilitlerde saatin durması ya da yanlış gitmesi olasılığına karşı, çoğunlukla iki ya da daha çok saat bulundurulur. Saatli kilitleri zamanı gelmeden sahibi bile açamaz.
Asma kilit taşınabilir bir kilittir; bir ucu menteşeyle kilide bağlı olan U biçiminde bir kolu vardır. Kilidin dışında bulunan bu kol, sabit halkalardan ya da zincir baklalarından geçirilerek yuvasına bastırmakla kilitlenir. Dekoratif ve basit bir kilit türü olan menteşeli kilit biri sabit, biri menteşeli iki metal parçadan oluşur. Menteşeli parçanın ucunda sabit parçadaki halkanın geçebileceği büyüklükte bir yarık bulunur. Kapılarda ve kutu kapaklarında kullanılan menteşeli kilit, halkaya takılan sağlam bir pim, çubuk ya da asma kilitle kilitlenir.
