BOR VE BORAKS
Kimyada B simgesiyle gösterilen bor elementinin atom numarası 5, atom ağırlığı 10,81 l ’dir. Bir ametal olan, yani metal özellikleri taşımayan bu element doğada hiçbir zaman serbest halde bulunmaz. Genellikle göllerin ya da içdenizlerin kurumuş yataklarında rastlanan tinkal (boraks), kernit ve kolemanit gibi borat minerallerinin bileşiminde, ayrıca bazı sıcak su kaynaklarında borik asit halinde bulunur. Bor bileşikleri çok kararlı olduğundan, elementi katışıksız olarak elde etmek çok güçtür. Cevherlerindeki öbür elementlerin ayrılması ve bor bileşiklerinin indirgenmesiyle elde edilen bor, yaklaşık 2.000°C’de eriyen çok sert, koyu kahverengi bir toz görünümündedir.
Bor, bitkilerin sağlıklı gelişmesi için gerekli olan temel elementlerden biridir. Topraktaki bor bileşikleriyle alınan ve bitki dokularında çok az miktarda bulunması yeterli olan bu elementin eksikliği çeşitli bitki hastalıklarına ve verim düşüklüğüne yol açar. Bor ve bor bileşiklerinin sanayide de önemli bir yeri vardır. Örneğin çeliğin bileşimine katılan bor ürünün sertliğini büyük ölçüde artırır. Üstelik bor atomları kolayca nötron soğurduğu için, bor çelikleri nükleer enerji santrallarındaki kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır (bak. NÖTRON; NÜKLEER E n e r ji ). Ayrıca roket yakıtı olarak da bor bileşiklerinden yararlanılır.
Ticari açıdan en önemli bor bileşiği sodyum tetraborat yapısındaki borakstır. Bu bileşik doğada tinkal cevheri halinde oldukça bol bulunur. Sanayide kullanılan boraks ise tinkal ya da kernit minerallerinin sıcak suda çözündürülüp kristalleştirilmesiyle elde edilir. Eskişehir’in Seyitgazi ilçesindeki Kırka tinkal yatakları ile Kütahya’nın Emet ilçesindeki kolemanit yatakları dünyanın en büyük bor yataklarıdır ve dünyadaki bilinen bor rezervinin yaklaşık yüzde 75’i Türkiye’de bulunur. Buna karşılık dünya boraks üretiminin en büyük bölümünü A B D ’nin California eyaleti karşılar. Aynca Hollanda, Japonya, Avustralya, Çin ve Federal Almanya’da da önemli boraks yatakları vardır.
Boraks renksiz kristaller halinde bulunan katı bir bileşiktir. Yüksek sıcaklıklara kadar ısıtıldığında kabararak beyaz köpüklü bir kütleye, soğuyunca da renksiz, camsı bir katiya dönüşür. Tuzlardaki bazı metallerin varlığını belirlemek için laboratuvarlarda “boraks incisi” deneyi yapılır. Bu deneyde, çözümlenecek olan tuz öğütülmüş boraksla karıştırılır; platin telden yapılmış bir halka bu karışıma daldırılarak aleve tutulduğunda, halkanın içinde inci tanesi gibi camlaşmış, küçük bir boraks boncuğu oluşur. Bu boncuğun rengi tuzda hangi metalin bulunduğunu gösterir. Örneğin kobalt tuzları boraks incisini koyu maviye, krom tuzları ise yeşile boyar. Boraks eritildiği zaman metal oksitleriyle birleştiği için, kaynak ya da lehim yapılacak metallerin yüzeyindeki oksit katmanını temizlemek amacıyla da kullanılır.
Boraks ayrıca, hızlı sıcaklık değişikliklerine dayanıklı oldukları için laboratuvar ve mutfak kaplarının yapımında kullanılan borosilikat camlarının, örneğin payreks adıyla bilinen ateşe dayanıklı camların temel hammaddelerinden biridir. Sıcaklıktan etkilenmeyen, kolayca çizilmeyen ve leke tutmayan yüzeyler elde etmek için de banyo küvetlerinin, dayanıklı ev aletlerinin, duvar ve yer karolarının camsı emaye kaplamalannda sırlama maddesi olarak gene borakstan yararlanılır. Bunlardan başka dokuma, dericilik ve kâğıt sanayilerinde, sabun yapımında ve kullanma sularının sertliğinin giderilmesinde de boraks kullanılır.
Borakstan sonra en önemli bor bileşiklerinden biri olan borik asit, boraks çözeltisine sülfürik asit ya da hidroklorik asit eklenmesiyle elde edilen çok zayıf bir asittir. Toz halindeki borik asit ya da ticaretteki adıyla asit borik tıpta antiseptik (mikrop öldürücü) olarak, sudaki çözeltisi ise göz damlalarının ve banyolarının hazırlanmasında kullanılır.
