Çıraklık
Bir meslek ya da zanaat dalında çalışabilmek için gerekli bilgi ve beceriyi kazanmak amacıyla, o alanda usta olan birinin yanında çalışarak geçirilen eğitim dönemine çıraklık denir. Çıraklar mesleği öğrenirken düşük bir ücret karşılığında çalışır, ustası da ucuza sağlanmış bir yardımcıya sahip olur. Sanayi Devrimi öncesinde üretim büyük ölçüde yerel tüketime yönelikken, çıraklık günümüzde olduğundan çok daha yaygındı.
Çırakların çoğu, zorunlu temel eğitim sonrasında okuldan ayrılınca çıraklığa başlar. Çoğu zaman çocuğun velisi ya da vasisi ile yanında çalışacağı usta arasında, tarafların imzaladığı bir çıraklık anlaşması yapılır. İlgili taraflar anlaşmada verdikleri sözleri yerine getirmek zorundadır.
Çırak seçtiği zanaat üzerine tam bir eğitim görür. Günümüzde batı ülkelerinin çoğunda çıraklığın bir bölümü o zanaatla ilgili eğitim veren okullarda geçer. Sözleşmede belirtilmiş olan süre sonunda çırak o zanaatı bütünüyle öğrenmiş ve o alanda bir usta olarak çalışabilecek duruma gelir. Çıraklık süresinde genellikle kuramsal ve uygulamalı sınavlar yapılır.
Çıraklığın Evrimi
Çıraklıkla ilgili en eski bilgileri Eski Mısır ve Babil uygarlıklarında buluyoruz. İÖ 18. yüzyılda Babil’de yapılan Hammurabi Yasaları’nda çıraklıktan söz edilir. 13. yüzyılda Avrupa’daki meslek loncalarında çıraklık büyük önem taşırdı. Her meslek dalında yapılan üretimin kalitesini ve yöntemini denetleyen bu loncalara girebilmek için genellikle yedi yıl süreyle çıraklık yapmak gerekliydi. Çırak yedi yıl boyunca ustasının evinde kalırdı. Bu süre sonunda zanaatı tümüyle öğrenen çırak kendi işyerini kurana kadar kalfa, kendi işyerini kurduğu zaman da usta olurdu.
Bir ailenin kuşaklar boyunca belirli bir meslek ya da zanaatla uğraşması çok rastlanan bir olaydı ve bu durumda çıraklar genellikle ustanın kendi oğulları olurdu.
Çıraklık sistemi zamanla yaygınlığını yitirdi. İngiltere'de Sanayi Devrimi ile birlikte yaygınlaşan makineli üretimde zanaatçıların yerini düz işçiler aldı. Basım sanayisi gibi birkaç sanayi dalı dışında çıraklık hemen hemen bütünüyle ortadan kalktı. II. Dünya Savaşı yıllarında çıraklık yeniden canlandı.
Günümüzde, ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte geleneksel çıraklık ilişkisi daha çok özel bir beceri gerektiren işlerde görülür. Daha az beceri gerektiren alanlarda, çalışma süreci içinde işi öğrenme yöntemi benimsenmiştir. Bazı fabrikalarda beceriye göre işte ilerleme yöntemi uygulanır. Birçok ülkede meslek eğitimi için teknik okullar açılmıştır ve özel eğitim programları uygulamaya konmuştur. Bazı sanayi ve ticaret firmalarının kendi özel çıraklık programları vardır. ABD’de 1937’de çıkarılan Ulusal Çıraklık Yasası çıraklığın koşullarını düzenler. Bugün ABD’de 90 işkolunda 350’den fazla çıraklık programı uygulanır. İngiltere’de 1948’de çıkarılan İstihdam ve Mesleki Eğitim Yasası her sanayi dalında bir Çıraklık ve Mesleki Eğitim Komisyonu kurulmasını öngörmüştür. Her daldaki eğitim o işin özelliklerine göre kuramsal ve uygulamalı olarak düzenlenir. Çıraklık konusunda yapılan düzenlemeler günümüzde işgücü planlamasının bir bölümünü oluşturur.
Türkiye'de Çıraklık
13. yüzyıldan başlayarak Anadolu’da yaygınlaşan Ahi örgütünde çıraklık vardı. Bir esnaf ve zanaatçı örgütlenmesi olan Ahilik’te yamak, çırak, kalfa ve usta kademelerinin birinden ötekine geçiş belirli kurallara bağlıydı ve sınavla olurdu. 17. yüzyılda Ahi birlikleri loncalara dönüştü. Gedik denen işkolu tekelleri ortaya çıktı. 19. yüzyılda Avrupa mallarının rekabetiyle geleneksel sanayi çökerken bu örgütlenmeler de güçlerini yitirdi. Tanzimat döneminde, yeni gelişen sanayi dallarında eğitim veren sanayi okulları açıldı.
Cumhuriyet döneminde meslek eğitimi için Milli Eğitim Bakanlığına bağlı sanat okulları ve akşam sanat okulları açıldı. 1938’de çıkarılan bir yasayla sanayi kuruluşlarında meslek kursları açılması özendirildi ve bazı kamu sanayi işletmelerinde çırak okulları açıldı. 1977’de çıkarılan Çırak, Kalfa ve Ustalık Kanunu konuyu yeniden düzenledi. Çıraklık yaşı 12’den başlatıldı ve çıraklık süresi üç-dört yıl olarak belirlendi. 1986’da kabul edilen Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu bütün meslek kuruluşları ile mal ve hizmet üreten kamu kuruluşlarında çalışan çırak, kalfa ve ustaların mesleki eğitimini tümüyle Milli Eğitim Bakanlığının görev ve yetki alanına aldı. Bu yasaya göre çırak olabilmek için 13-19 yaş arasında ve ilkokulu bitirmiş olmak gerekir. Yasanın uygulanmasıyla birçok ilde çok sayıda çıraklık eğitim merkezi açılmıştır.
