Erzurum
Erzurum, Büyük bölümü Doğu Anadolu Bölgesi'nin Erzurum-Kars bölümünde, kuzeyde kalan kesimleri (Oltu, Tortum, ispir, Olur, Narman, Pazaryolu, Uzundere ilçeleri) Karadeniz Bölgesi sınırları içinde bulunan il. Kapladığı alan bakımından Konya, Sivas ve Ankara illerinden sonra dördüncü sırayı alan, yüzölçümü 25 066 km², nüfusu 1990 sayımında 848 201, merkezi Erzurum kenti olan Erzurum ili 19 ilçeye bölünmüştür: Merkez, Aşkale, Çat, Hınıs, Horasan, Ilıca, İspir, Karaçoban, Karayazı, Köprüköy, Narman, Oltu, Olur, Pasinler, Pazaryolu, Şenkaya, Tekman, Tortum, Uzundere. Doğuda Kars ve Ağrı, güneyde Muş ve Bingöl, batıda Erzincan ve Gümüşhane, kuzeyde Rize ve Artvin, kuzeydoğuda Ardahan illeriyle sınırlı olan Erzurum ilinin yüzey şekillerinde dikkati en çok çeken öğeler, yüksekliği 2 000 metreyi aşan yaylalar, bu yaylalar üstünde 3 000 metreden yüksek dağlar ve yer yer yayla içine gömülen çukur ovalardır. Karasu-Aras dağları adı verilen dağ sıralarının bazı öğeleri, Erzurum ilinin güney kesiminde yeralır. Bunların en önemlisi, Erzurum kentinin ve ovasının hemen güneyindeki Palandöken dağı (3 176 m) ile daha doğuda Pasinler ovasının güneyindeki Çakmak dağıdır (3 063 m). Bingöl dağının (3 193 m) da kuzey yarısı, Erzurum ili sınırları içindedir. İlin kuzeyindeki dağlarsa, Kuzey Anadolu dağlarının ikinci sırasına bağlıdır. Bu sıranın en önemli dağları, İspir ile Erzurum arasındaki Mescit dağı (3 239 m), daha doğudaki Kargapazarı dağı 045 m) ve yarısı Ardahan ili sınırları içinde kalan Allahüekber dağıdır (3 121 m).
İlin güney ve kuzeyindeki bu dağların arasına iki büyük ova girer: Erzurum ovası; Pasinler ovası. İki ova birbirinden Deveboynu geçidiyle ayrılır. Bu çukur ovalardan birincisinin en alçak kesimleri 1 800 m'ye kadar iner; İkincisinin zeminiyse, deniz düzeyinden 1 650 m yüksekliktedir.
Erzurum ilinin büyük kesiminde kışlar uzun ve sert, yazlar kısa geçer. İlin kuzeyindeki çukur vadi tabanlarındaysa, iklim sertliğini yitirir, il merkezindeki meteoroloji istasyonunun gözlemlerine göre, en soğuk ay ortalaması - 8,3 °C, en sıcak ay ortalaması 19 °C, günümüze kadar kaydedilen en düşük sıcaklık - 35 °C, en yüksek sıcaklık 34 °C'tır. Aynı istasyonda yıllık ortalama yağış tutarı 461 milimetredir. En az yağış düşen mevsim ilkbahardır. Kış aylarındaki yağışın büyük bölümü de kar halinde düşer. Erzurum'a ortalama olarak yılda 50 gün kadar kar yağmakta ve yağan kar, ortalama 114 gün yerde kalmaktadır.
Orman örtüsü 1 900- 2 000 m'den başlar, 2 500 m'ye kadar çıkar. Başlıca orman alanları Oltu, Şenkaya ve Olur ilçelerindeki sarıçam ve meşelerdir. İlin batı kesimi ormandan yoksundur. Yalnızca Aşkale-Erzincan sınırı arasında meşeliklere raslanır. İlin düzlük kesimlerini kaplayan otsu bitkiler, yerine göre bazen ilkbaharda yeşerip yazın kuruyan bozkırlar (stepler), bazen de yeşilliklerini yaz sonuna kadar koruyan çayırlar halindedir.
İlin doğu yarısı, sularını Aras ırmağı aracılığıyla Hazar denizine gönderirken, batı kesiminin suları Karasu aracılığıyla Basra körfezine gider. Kuzeydeki sular, Tortum ve Oltu çayları aracılığıyla Çoruh ırmağında toplanarak Karadeniz'e boşalır.
İlin en önemli gölü, Tortum suyu üstündeki Tortum gölüdür. 8 kilometre uzunluğunda, ortalama 1 kilometre genişlikte olan bu göl, Tortum çayının, yakınındaki Kemerlidağ'dan inen bir toprak kayması sonucunda tıkanmasıyla oluşmuştur. Gölün fazla sularını akıtan ayak, basamaklı kalker arazi üstünde düşüşler yaparak, 50 metre yüksekliğindeki ünlü Tortum çağlayanını oluşturur. Bu düşüşten yararlanarak enerji üreten Tortum santralı, çevrenin elektrik gereksinmesini karşılar.
GÜNÜMÜZDE ERZURUM
Cumhuriyetin ilk sayımında (1927) nüfusu 30 000'i biraz geçen kent, 1939 sonbaharında demiryolu hattının ulaşmasıyla gelişmeye başlayıp, 1965 sayımında nüfusu ilk kez 100 000'i aştı (105 317); 1990 sayımında 250 000'e yaklaştı (242 391).
Günümüzde Erzurum'un ana ekseni doğu-batı doğrultulu Cumhuriyet caddesidir. Başlıca işyerleri ve Mimar Sinan'ın yapıtı olan Lalapaşa camisi bu cadde üstünde sıralanır. Caddenin batı ucunda ortası havuzlu geniş bir meydan, doğu ucunda da ünlü Selçuklu yapıtı Çifteminare yeralır. Buradan istasyona doğru inen eğimli bir cadde Erzurum'un asıl ticaret merkezidir (Ünlü "Taş mağazalar" da bu cadde üstündedir). Batıdaki meydandan kuzeye doğru uzanan geniş bulvar boyunca, kentin kültür ve sağlık kuruluşları yer alır. Erzurum'un batısındaki geniş alanda da Atatürk Üniversitesi'nin yapıları yükselir.
EKONOMİ
Erzurum ilinde ekonomik yaşam, tarım ve hayvancılığa dayanır. Tarım alanlarının büyük bölümü tahıla ayrılmıştır. Buğday yetiştiriciliğinde Merkez, Pasinler ve Horasan ilçeleri başta gelir. Sanayi bitkilerinden şekerpancarı ekimine önem verilir. Yöreye 1956'da giren şekerpancarı, daha az ölçüde Oltu, Tortum ve Hınıs ilçelerinde de yetiştirilir. Erzurum ilinde sebzelerden patates, lahana, soğan ve şalgam yetiştiriciliği yapılır. Meyvecilik, ilin kuzeyindeki Oltu, Tortum, ispir ve Olur ilçelerindeki vadi tabanlarında gelişmiştir.
il sınırları içinde koyun ve sığır yetiştiriciliğinin yanı sıra, arıcılığa da önem verilir.
Erzurum ilinin en önemli yeraltı gelir kaynağı linyittir. Şenkaya ilçesinde Balkaya'da, Aşkale ilçesinde Kükürtlü'de, Oltu ilçesinde linyit yatakları içinde petrol izlerine de raslanmıştır. İlin yeraltı gelir kaynaklarından biri de, Oltu ilçesindeki siyah kehribardır (oltutaşı); bundan tespih, kolye, ağızlık, vb. süs eşyaları yapılır.
Başlıca sanayi kuruluşları ilin merkezinde toplanmıştır: Şeker fabrikası, Et kombinası, Yem sanayisi, Kiremit fabrikası, un fabrikaları. İl merkezi dışındaki en önemli kuruluş, Aşkale'deki çimento fabrikasıdır.
ULAŞIM
Erzurum, çeşitli karayollarının birleştiği önemli bir kavşak noktasıdır. Trabzon - İran transit yolu, İskenderun -Erzurum, Erzurum - Rize, Erzurum-Artvin, Erzurum-Kars, Erzurum - Muş karayolları ilin merkezinde düğümlenir. Erzurum'a 1939'da ulaşan demiryolu, ili batı-doğu doğrultusunda keser. Haydarpaşa'yı Kars'a bağlayan bu nat üstünde, batıdan doğuya doğru Aşkale, Erzurum, Hasankale ve Horasan'ın istasyonları vardır. Ankara ve İstanbul'dan Erzurum'a düzenli uçak seferleri de yapılmaktadır.