İsyan
İsyan ya da ayaklanma, insanların devlet yönetimine ya da herhangi bir otoriteye karşı, toplu olarak ve genellikle zora başvurarak başkaldırmasıdır. Askerlerin komutanlarına, tayfaların kaptanlarına, kölelerin efendilerine ya da halkın yönetime başkaldırısı isyandır.
Askerlerin komutanlarının emrine uymayı reddetmesi askeri isyandır ve tarihte birçok örneği vardır. İÖ 327’de Makedonya Kralı Büyük İskender ordusuyla Hindistan’ın içlerine girmek üzereyken, savaştan bitkin düşmüş askerler ilerlemeyi reddettiler. Bu isyan karşısında Büyük İskender geri dönmek zorunda kaldı.
Tayfaların kaptana karşı ayaklanmalarına eski keşif gezileri döneminde sıkça rastlanırdı. Aylarca, hatta yıllarca evlerinden uzak, denizde kalan tayfalar huzursuzlaşıyor, buna bir de gemideki ağır yaşam ve çalışma koşulları eklenince isyanlar kaçınılmaz oluyordu. 1520’de Ferdinand Macellan, dünya çevresini dolaşmak için çıktığı keşif gezisinde, Amerika açıklarındayken gemisinde çıkan isyanı zorla bastırdı. İsyancılardan birini idam etti, öbürünü de kıyıda bıraktı.
20. yüzyılın başında, Haziran 1905’te Rus donanmasının Potemkin zırhlısında çıkan ayaklanma, yiyecek ve yakıt bulamayan tayfaların teslim olmasıyla sonuçlandı. Bu olay ünlü yönetmen Sergey Ayzenştayn’ın Potem kin Zırhlısı adlı filmine de konu olmuştur.
Toplumsal eşitsizliklerin yol açtığı isyanlar tarihte önemli bir yer tutar. İÖ 73’te İtalya’da Spartaküs önderliğindeki ayaklanma köle isyanlarının en büyüklerindendir. Spartaküs’ün kölelerden oluşan büyük ordusu, düzenli Roma ordusuna İÖ 71’de yenildi. Spartaküs öldürüldü ve binlerce izleyicisi Romalılar tarafından çarmıha gerilerek idam edildi.
14. yüzyılda İngiltere’de büyük köylü ayaklanmaları oldu. Köylüler daha fazla özgürlük ve toprak isteyerek feodal beylere karşı ayaklandılar. 1524’te Almanya’da da Reform hareketinin başlatıcısı Luther’in düşüncelerinden etkilenen ve dinsel özgürlük isteyen köylüler, ayaklanarak manastırları ve feodal beylerin malikânelerini yıktılar.
1773’te İngiltere’ye bağlı Amerikan kolonilerinde yaşayan halkın, çaydan alman vergiye karşı İngiltere’den gelen çayları denize dökerek başlattığı isyan, Amerikan Bağımsızlık Savaşı ile sonuçlandı. 1773’te Yemelyan İvanoviç Pugaçov önderliğinde Rusya’da serfliğin kaldınlması amacıyla büyük bir köylü ayaklanması başladı (bak. FEODALİZM). Serf ordusu çeşitli yörelerden köylülerin katılımıyla kısa sürede güçlendi ve Rusya’da 18. yüzyılın en büyük köylü ayaklanmalarından biri yaşandı. Pugaçov’un ordusu 1774’te çarlık ordusuna yenildi ve ayaklanma bastırıldı. Bu isyan Rusya’nın birçok bölgesinde çıkan köylü ayaklanmaları için bir kıvılcım olmuştur.
19. yüzyılda Avrupa halk ayaklanmalarıyla sarsıldı. 1830’da Almanya, Fransa, İtalya gibi birçok Avrupa ülkesinde çıkan ayaklanmalar milliyetçi ve demokratik isteklerden kaynaklanmıştır. 1848 ayaklanmaları ise, sanayide artan makine kullanımının yarattığı işsizlik gibi ekonomik nedenler ile halkın ülke yönetiminde söz hakkı istemesi gibi siyasal nedenlere dayanır. Fransa’da yoksul halkın başlattığı isyan 1848-49 yıllarında tüm Avrupa’yı sarsmıştır.
19. yüzyılın en önemli ayaklanmalarından biri de 1871’de Fransa’da yaşandı. FransaPrusya Savaşı’ndan yenik çıkan Fransa’da hükümet çok ağır bir antlaşmaya imza atmak zorunda kaldı. Bu antlaşmaya karşı olan Paris halkı 16 Mart 1871 ’de ekonomik, siyasal ve yönetsel alanlarda birçok yenilik isteyerek ayaklandı; kentin önemli bölümlerini ele geçirdi ve Paris Komünü’nü kurarak kenti iki ay süreyle yönetti.
20. yüzyılın önemli isyanlan arasında Meksika köylü ayaklanmalan da vardır. Bu ayaklanmalar Emiliano Zapata ve Pancho Villa gibi ünlü önderler yaratmıştır. Rusya’da 1905’te Petersburg kentinde işçilerin üzerine ateş açılmasıyla başlayan işçi ayaklanması, Rusya çapında yaygınlaştı. Sonunda yenilgiye uğradıysa da bu ayaklanma, 1917 Ekim Devrimi’nin kilometre taşlanndan biri oldu.
Anadolu da tarih boyunca birçok isyana sahne olmuştur. Anadolu Selçukluları döneminde Baba İlyas yanlısı Türkmenler’in 1239’da başlattığı başkaldın dinsel amaçlı bir isyandı. Bu isyan Bektaşilik gibi tarikatların kurulmasını da etkilemiştir. Anadolu’daki önemli isyanlar arasında, 16.-17. yüzyıllarda, ekonomik ve toplumsal yapının bozulması sonucu çıkan Celali Ayaklanmaları da sayılabilir. Aynca, Osmanlı İmparatorluğumda Lale Devri’ni sona erdiren Patrona Halil ile 1807’de Kabakçı Mustafa ayaklanm alan öbür önemli isyanlardır.
