Liken
Kır gezintisine çıkan hemen herkes ağaç gövdelerinin ya da kayaların yüzeyinde yamalı bir görünüm yaratan grimsi yeşil ya da san yosuna benzer katmanları görmüştür. Bunlar, suyosunları ile mantarların ortakyaşamaları sonucu oluşmuş liken denen bitki benzeri canlılardır. Kökleri, yaprakları ve çiçekleri bulunmayan bu minik canlıların yeryüzüne dağılmış 15 bin kadar türü bilinmektedir. Kızgın çöllerden kutup bölgelerindeki kayalıklara kadar hemen her yerde yaşayabilen, sıcağa, soğuğa, neme ve kuraklığa son derece dayanıklı canlılar olan likenler yalnızca kirli hava ve tozdan aşırı ölçüde etkilenirler. Bu yüzden de özellikle sanayileşmiş, büyük kentlerin çevrelerinde yetişmezler.
Likenler yapılarına göre başlıca üç tipe ayrılır. Bunlardan ilki kayalara ya da ağaçlara yapışarak, yassı yamalar oluşturan “kabuksu likenlerdir”; bulundukları yüzeyden parçalar halinde koparılabilirler. Görünümleri yaprağı andıran yassı ve genellikle kâğıtsı kütleler halindeki “yapraksı likenler” çoğunlukla orta yerlerinden, bazen de geliştirdikleri köksü uzantılarla kaya ya da ağaçlara tutunurlar. Bulunduğu yerde dik olarak duran ya da ağaçların dallarından aşağıya sarkan, dallanmış likenlere ise “çalımsı likenler” denir. Örneğin, en tanınmış liken türlerinden Ren likeni (Cladonia rangiferina) ve sakal likeni (Usnea barbata) çalımsı likenlerdendir.
Likenlerin ana yapıları gri, ipliksi mantar dokularından oluşur. Bu dokuların arasında parlak yeşil suyosunu hücreleri bulunur. Suyosunları klorofil içerdikleri için kendi besinlerini üretebilirler, buna karşılık yeşil bitki olmayan mantarların bu yeteneği yoktur. Karşılıklı yarar ilişkisine dayanan bu ortaklık sonucu bir likenin suyosunu bölümü, ürettiği besinleri mantar bölümüne iletir. Mantar hücreleri ise hem havadan su buharı emerek suyosununun su gereksinimini karşılar, hem de ona korunak ve destek oluşturur. Liken oluşumuna katılan suyosunları mantarsız da yaşayabildiği halde, liken mantarlarına suyosunlarından ayrı olarak, yani tek başına hiç rastlanmamıştır. Bu nedenle liken mantarları bazı uzmanlarca bir tür asalak canlı olarak kabul edilir.
Likenler çok yavaş büyüyen (her yıl en az 1 mm), ama çok uzun ömürlü canlılardır. Kuzey Kutbu’nda rastlanan bazı likenlerin 4.000 yaşında olduğu sanılmaktadır. Likenlerin üreme biçimleri konusunda oldukça tartışmalı görüşler vardır. Bununla birlikte, mantarların ürettiği sporlarla çoğalan bazı ayrıksı örnekler dışında, likenlerin genellikle ana gövdeden kopan parçacıkların çevreye dağılıp yeni ortamlara yerleşmesiyle yani eşeysiz yolla ürediği kabul edilir.
Likenlerin bazı türleri insanlar, bazıları da hayvanlar için iyi bir besin kaynağı oluşturur. Örneğin, Kuzey Kutup Bölgesi’nde yaşayan rengeyikleri Ren likeniyle beslenir. Bazı likenlerden kimyasal deneylerde ayıraç olarak kullanılan turnusol boyası elde edilir. Likenlerin parfüm yapımında yararlanılan türleri de vardır. Bu canlıların yararları arasında belki de en önemlisi, çıplak kayalarda gelişerek salgıladıkları asitlerle kayaların yüzeyinden küçük parçacıkların kopmasına ve böylece oluşan ince toprak katmanında başka bitkilerin yetişmesine olanak sağlamasıdır.
